07 September 2014

🔵 Presidenti Wilson- ëngjëlli mbrojtës i Shqipërisë - Kolec Traboini



PRESIDENTI WILSON-Ă‹NGJĂ‹LLI MBROJTĂ‹S I SHQIPĂ‹RISĂ‹

Nga KOLEC TRABOINI

Thomas Woodrow Wilson u lind nĂ« qytetin Stauton, Virxhinia tĂ« AmerikĂ«s mĂ« 28 dhjetor 1856. GjatĂ« shkollimi dallohej si njĂ« nxĂ«nĂ«s i zellshmĂ«n dhe orator i mirĂ«, kreu studimet dhe mori disa diploma universitare. Ka qĂ«nĂ« njĂ« udhĂ«heq i lĂ«vizjes pĂ«r progres. President i Princeton University nga viti 1902 nĂ« 1910 si dhe Governator i New Jersey nga 1911 nĂ« 1913. NĂ« maj 1906 ai pĂ«soi njĂ« goditje nĂ« zemĂ«r qĂ« do tĂ« pĂ«rbente njĂ« shqetĂ«sim shĂ«ndetĂ«sor gjatĂ« gjithĂ« jetĂ«s sĂ« tij. U zgjodh President i i 28-t i Shteteve tĂ« Bashkuara detyrĂ« qĂ« e filloi nĂ« 4 mars 1913 deri mĂ« 4 mars 1921. Ishte mbrojtĂ«si mĂ« i flaktĂ« i shtetit shqiptar nĂ« KonferencĂ«n e Paqes nĂ« Paris pas mbarimit tĂ« LuftĂ«s sĂ« ParĂ« BotĂ«rore kur Greqia, Serbia, Italia, Franca e disa vende tĂ« tjera ishin tĂ« gatshme pĂ«r copĂ«timin e ShqipĂ«risĂ«, pĂ«r ta ndarĂ« mes aleateve fitues tĂ« luftĂ«s dhe pĂ«r tĂ« krijuar njĂ« minishtet nĂ« ShqipĂ«rinĂ« e Mesme nĂ«n sundimin e Esat PashĂ« Toptanit. Por qe fat i madh pĂ«r shqiptarĂ«t qĂ« Wilson-i ishte president nĂ« kĂ«tĂ« periudhĂ« historike dhe ai i preu rrugĂ«n çdo ambicioni pĂ«r copĂ«timin e ShqipĂ«risĂ« qĂ« siç shkruante Faik Konica, ShqipĂ«ria “ishte dĂ«nuar me vdekje, dĂ«nimi do tĂ« zbatohej doemos, asnjĂ« rreze shprese s'ndritte gjĂ«kundi. Po e papritura ngjau dhe kjo e papritur erdhi nga qĂ«ndrimi i Woodrow Wilson-it”.
TĂ« mos harrojmĂ« se kishte shumĂ« faktorĂ« qĂ« kishin ngjallur dashurinĂ« e Presidentit Wilson pĂ«r shqiptarĂ«t. E njĂ« nga kĂ«to ishte edhe Charles Richard Crane (1858–1939) bir i njĂ« industrialisti amerikan nĂ« Çikago, qĂ« ndihmoi nĂ« zgjedhjen e presidentit Woodrow Wilson nĂ« fushatĂ«n e vitit 1912. Po si e nĂ« çfarĂ« rrethana kish lindur kjo lidhje e kĂ«tyre amerikanĂ«ve tĂ« shquar me shqiptarĂ«t? NĂ« pranverĂ« tĂ« vitit 1911, kur vazhdonte Kryengritja e MalĂ«sisĂ« sĂ« Madhe, kishte bĂ«rĂ« njĂ« udhĂ«tim nĂ« qendĂ«r tĂ« PerandorisĂ« Osmane, Charles Richard Crane u nis nga Stambolli nĂ« drejtim tĂ« ShqipĂ«risĂ«. Ministria e Jashtme Perandorake e shqetĂ«suar pĂ«r jetĂ«n e milionerit amerikan e kĂ«shilloi tĂ« mos e bĂ«nte atĂ« udhĂ«tim me rreziqe nĂ« vilajetet shqiptare, por kur pa kĂ«mbĂ«nguljen e amerikanit e shoqĂ«roi atĂ« me njĂ« grup ushtarĂ«sh turq. Kur grupi hyri nĂ« territoret shqiptare i dolĂ«n nĂ« rrugĂ« shqiptarĂ« tĂ« armatosur pjestarĂ« çetash atdhetare. Ata e ndaluan karvanin duke urdhĂ«ruar kthimin e ushtarĂ«ve turq. Ishte njĂ« situatĂ« e vĂ«shtirĂ« qĂ« mund tĂ« pĂ«rfundonte me luftim.
Milioneri amerikan nuk donte tĂ« kthehej prapa, atĂ«herĂ« shqiptarĂ«t e morĂ«n pĂ«rsipĂ«r ta shoqĂ«ronin nĂ« tĂ« gjithĂ« viset shqiptare nĂ«n besĂ«n e rojen e tyre. Charles Richard Crane u besoi, e jo vetĂ«m aq, por ai u bĂ« shumĂ« shpejt mik me kĂ«ta trima qĂ« e ruanin dhe ishin gati tĂ« bĂ«nin sakrificĂ«n mĂ« tĂ« madhe pĂ«r ta mbrojtur. KĂ«shtu ai udhĂ«toi i qetĂ« nga ShqipĂ«ria e Jugut nĂ« Veri, kaloi nĂ«pĂ«r territoret ku bĂ«heshin luftime, nĂ« MalĂ«si tĂ« Madhe dhe deri nĂ« PodgoricĂ«. Ishte njĂ« udhĂ«tim qĂ« mund tĂ« konsiderohej fatlum. Ai kurrĂ« nuk do t’i harronte kĂ«ta shqiptarĂ« me cilĂ«si tĂ« larta, trimĂ«ri e bujari tĂ« pashoqe. NĂ« PodgoricĂ« atĂ« kohĂ« kishte mbi 20 mijĂ« malĂ«sorĂ« shqiptarĂ« tĂ« ikur nga shtĂ«pitĂ« e veta nga ekspedita mizore e Shefqet Turgut PashĂ«s.
Shihet se interesi i amerikanĂ«ve pĂ«r çfarĂ« ngjante nĂ« ShqipĂ«ri ishte i madh. "New York Times" botonte reportazhe mbi luftĂ«n e kryengritĂ«sve shqiptarĂ« kundĂ«r zgjedhĂ«s otomane. Ishte njĂ« fat pĂ«r shqiptarĂ«t qĂ« pikĂ«risht ky vizitor qĂ« e strehuan dhe e zunĂ« mik, tĂ« ishte pjestar dhe figurĂ« e rĂ«ndĂ«sishme e delegacionit amerikan nĂ« KonferencĂ«n e Paqes nĂ« Paris. Ai i dinte problemet e shqiptarĂ«ve dhe ambicjet ballkanase pĂ«r ta copĂ«tuar shtetin shqiptar. Padyshim ai ka dhĂ«nĂ« njĂ« kontribut tĂ« madh nĂ« krijimin e bindjes sĂ« Presidentit Wilson qĂ« ShqipĂ«ria duhej mbrojtur me çdo kusht. Charles Richard Crane, i cili i njihte atdhetarĂ«t shqiptarĂ« i kishte edhe miq ata, si Kristo Dakon dhe Fan Nolin e atdhetarĂ« tĂ« tjerĂ«. Duhet kujtuar se mĂ« 4 korrik 1918, kur ende bota ishte nĂ« LuftĂ«n e ParĂ« BotĂ«rore, i cila kishte filluar mĂ« 28 korrik 1914, Fan Noli nĂ« funksionin e kryetarit tĂ« “VatrĂ«s” arriti tĂ« takonte presidentin Wilson nĂ« Mount Vernon. Ja se e kujton Noli kĂ«tĂ« moment nĂ« njĂ« letĂ«r qĂ« i dĂ«rgoi vatranĂ«ve “UdhĂ«timi im kĂ«tu triumfoi. Fola dy herĂ« me Presidentin Wilson, i cili mĂ« dha shpresa tĂ« mĂ«dha”, dhe mĂ« tej: “GjatĂ« kthimit unĂ« si lutĂ«s i pĂ«rulur iu afrova dhe i thashĂ« ta shpĂ«tonte kĂ«tĂ« racĂ« heroike dhe tĂ« pashpresĂ« dhe t'i kthejĂ« asaj bukĂ«n e jetĂ«s, lirinĂ«. Dhe pĂ«rgjigjja e tij fisnike ishte: “UnĂ« do tĂ« kem njĂ« zĂ« nĂ« KonferencĂ«n e ardhshme tĂ« Paqes dhe atĂ« do ta pĂ«rdor nĂ« favor tĂ« ShqipĂ«risĂ«".
Studiuesi Peter R. Prifti ka shkruar: "I impresionuar thellĂ« nga idealizmi i Wilson-it, Noli u bĂ« njĂ« pĂ«rkrahĂ«s i pasionuar i demokracisĂ« wilsoniane. DrejtĂ«sia ndĂ«rkombĂ«tare, vĂ«llazĂ«rimi njerĂ«zor, simpatia pĂ«r tĂ« dobĂ«tit.” Lufta e ParĂ« BotĂ«rore pĂ«rfundoi mĂ« 11 nĂ«ntor 1918. Presidenti Wilson shkoi nĂ« Paris dhe megjithĂ«se kishte kĂ«mbĂ«ngulur qĂ« ShqipĂ«ria tĂ« mos prekej, me largimin e tij nĂ« AmerikĂ«, delegacionet e shteteve fituese tĂ« luftĂ«s sĂ«rish iu kthyen planeve tĂ« vjetra pĂ«r copĂ«timin e ShqipĂ«risĂ«. Delegacioni shqiptar dhe miqtĂ« amerikanĂ« tĂ« ShqipĂ«risĂ« u shqetĂ«suan dhe ia paraqitĂ«n gjĂ«ndjen Presidentit Wilson, i cili edhe pse i sĂ«murĂ« mori sĂ«rish rrugĂ«n pĂ«r Paris. Ai u bĂ« shpĂ«timtar i ShqipĂ«risĂ«, nĂ«n ndikimin e tij tĂ« fuqishĂ«m u vendos qĂ« ShqipĂ«ria nuk do tĂ« prekej nĂ« kufijtĂ« e saj tĂ« njohur para lufte, aq mĂ« tepĂ«r se ShqipĂ«ria nuk konsiderohej shtet i mundur qĂ« tĂ« paguante pasojat e njĂ« lufte ku ajo nuk kishte qĂ«nĂ« pjestare aleancash, pĂ«rkundrazi shtetet ndĂ«rluftuese e kishin bĂ«rĂ« territorin e saj shesh betejash kundĂ«r dĂ«shirĂ«s sĂ« saj. DelegatĂ«t e shteteve iu bindĂ«n mĂ« sĂ« fundi vullnetit tĂ« hekurt tĂ« Presidentit Wilson dhe veç atĂ«herĂ« kur ai u sigurua pĂ«r fatin e ShqipĂ«risĂ«, u kthye nĂ« AmerikĂ«.
Duke shpallur 14 pikat e KonferencĂ«s sĂ« Paqes sĂ« VersajĂ«s, qĂ« do tĂ« sillnin krijimin e Lidhjes sĂ« Kombeve presidenti amerikan do tĂ« bĂ«hej njĂ« figurĂ« shumĂ« popullore nĂ« botĂ« si kampion i Paqes. Por pikĂ«risht kur po krijohej Lidhja e Kombeve plot entuziazĂ«m nga Europa, Kongresi Amerikan nuk e aprovoi hyrjen e AmerikĂ«s nĂ« kĂ«tĂ« forum tĂ« ri ndĂ«rkombĂ«tar, çfarĂ« solli dhe njĂ« zhgĂ«njim tek Presidenti Wilson, i cili kaloi goditjen e dytĂ« nĂ« zemĂ«r dhe pĂ«rkeqĂ«simin e gjĂ«ndjes shĂ«ndetĂ«sore. PikĂ«risht nĂ« kĂ«tĂ« vit atij iu dha çmimi Nobel pĂ«r Paqe. Mbas tetĂ« vjetĂ«ve nĂ« drejtim tĂ« shtetit amerikan, la ShtĂ«pinĂ« e BardhĂ« mĂ« 4 mars 1921. Ă‹shtĂ« shumĂ« domethĂ«nĂ«se njĂ« ngjarje pĂ«r tĂ« treguar lidhjet shpirtĂ«rore tĂ« Presidentit Wilson me shqiptarĂ«t. Pasi kish mĂ«suar se nĂ« ShqipĂ«ri populli nĂ« kĂ«ngĂ«t e tij pĂ«rmendte mikun e madh tĂ« shqiptarĂ«ve Wilson, nĂ« njĂ« letĂ«r qĂ« presidentit Woodrow Wilson i dĂ«rgonte profesorit amerikan Elmer J. Jones i shkruante: -“S’ ka dyshim se mĂ« gĂ«zohet zemra kur mĂ«soj pĂ«r ndjenjat e bukura qĂ« ushqejnĂ« kundrejt meje nĂ« ShqipĂ«ri... Kujtoj se çdo takim me tĂ« tilla kombe na sqaron mĂ« sĂ« miri pikĂ«pamjen tonĂ« pĂ«rmbi rastet dhe pĂ«rgjegjĂ«sinĂ« tonĂ« kombĂ«tare.”
Ky mik i madh i shqiptarĂ«ve mbylli sytĂ« nĂ« Washington D.C. mĂ« 3 shkurt 1924. JanĂ« tĂ« mrekullueshme fjalĂ«t e Fan Nolit pĂ«r vdekjen e Wilsonit: “PranĂ« AmerikĂ«s merr pjesĂ« nĂ« kĂ«tĂ« zi edhe ShqipĂ«ria e cila qan nĂ« fytyrĂ«n e amerikanit tĂ« madh, idealistin bujar dhe mbrojtĂ«sin e tij mĂ« tĂ« fortĂ«.’ “Wilson bĂ«ri mĂ« tepĂ«r se çdo njeri pĂ«r indipendencĂ«n e ShqipĂ«risĂ«.” NdĂ«rsa nĂ« Kuvendin Themelor tĂ« VatrĂ«s Fan Noli u shpreh: “ - Kur ShqipĂ«ria u qas nĂ« Lidhjen e Kombeve nĂ« Dhjetor, 1920, - kur unĂ« si delegat i ShqipĂ«risĂ« ndĂ«nja nĂ« njĂ« radhĂ« me pĂ«rfaqĂ«sonjĂ«sit e shteteve tĂ« tjera tĂ« qytetĂ«ruar tĂ« botĂ«s nĂ« GjenevĂ«, - kur indipendenca jonĂ« u njoh pĂ«rsĂ«ri zyrtarisht, - kur vendi ynĂ« shpĂ«toj nga makthi i invazioneve tĂ« huaja, - kur u vendos njĂ« mjet paqĂ«sor pĂ«r tĂ« regulluar konfliktet e kufirit tonĂ«, - kur populli ynĂ« mori vehten dhe pa njĂ« ditĂ« tĂ« bardhĂ« pas aqĂ« mjerimesh dhe vojtjesh tĂ« patreguara, ndjeva njĂ« emĂ«r qĂ« ka fituar mirĂ«njohjen e gjithĂ« zemrave Shqiptare, emri i Presidentit Wilson.”
Faik Konica nga ana e tij do tĂ« shprehej: “GjithĂ« shqiptarĂ«t duhet t’i ngrenĂ« Wilsonit njĂ« monument tĂ« pavdekur nĂ« zemrat e tyre.” ÇfarĂ« edhe ndodhi shpirtĂ«risht e realisht. NjĂ« shtatore madhĂ«shtore e Presidentit Wilson qĂ«ndron nĂ« sheshin kryesor tĂ« TiranĂ«s sĂ« Re qĂ« mban emrin e tij. MiqĂ«sia e shqiptarĂ«ve me AmerikĂ«n kaloi nĂ«pĂ«r sprova tĂ« mĂ«dha historike e jo vetĂ«m nĂ« 1919 por edhe nĂ« çlirimin pĂ«rfundimtar tĂ« KosovĂ«s mĂ« 1999, ndaj dhe mirĂ«njohja Ă«shtĂ« e pĂ«rjetshme.

8 shtator 2014

Kolec .Traboini nĂ« Woodrow Wilson Center,  Washington DC mĂ« 21 mars 2016.






George Seldes

Udhëtimi i paqes me Woodrow Wilson

            NdonĂ«se e mbajta dhomĂ«n time nĂ« Riesenfurstenhof nĂ« Koblenc, ku na caktoi ushtria dhe na ishte dhĂ«nĂ« pa pagesĂ«, unĂ« shpesh shkoja me Eyre nĂ« Paris pĂ«r tĂ« parĂ« se çfarĂ« do tĂ« bĂ«hej me konferencĂ«n e paqes nĂ« VersajĂ«. Eyre dhe unĂ« ndodheshim nĂ« Paris pĂ«r tĂ« pĂ«rshĂ«ndetur “Mesian e ri,” siç e thĂ«rrisnim nĂ« tĂ« vĂ«rtetĂ« dhe seriozisht nĂ« atĂ« qĂ« njihej si botim “i ftohtĂ«” nĂ« shtypin e vendeve aleate tĂ« EuropĂ«s dhe AmerikĂ«s. Shtypi amerikan nĂ« kohĂ«n e paraqitjes programatike tĂ« KatĂ«rmbĂ«dhjetĂ« Pikave tĂ« Wilson tha se Presidenti ynĂ« ishte “njĂ« instrument nĂ« dorĂ«n e Zotit,” dhe gazetat e Parisit e pritĂ«n atĂ« si “Mbret tĂ« NjerĂ«zimit.”
            (ShumĂ« pak kombe dhe individĂ« nuk ishin tĂ« pĂ«rfshirĂ« nĂ« kĂ«tĂ« vĂ«rshim emocional. GazetarĂ« dhe politikanĂ« profesionistĂ«, kundĂ«rshtarĂ« tĂ« shquar, tĂ« vetmuar i bĂ«nin ballĂ« kĂ«saj dallge pĂ«rmbytĂ«se gĂ«zimi. NdĂ«rmjet korrespondentĂ«ve, ishte edhe njĂ« ekip pĂ«rgjegjĂ«s pĂ«r udhĂ«timin e tij nĂ« FrancĂ«, delegacioni i Shteteve tĂ« Bashkuara nĂ« njĂ« anije oqeanike, gazetarĂ«t mbushnin njĂ« anije tjetĂ«r. NdĂ«rsa vapori i Wilson po ia kalonte Anijes S.S.Orizaba, me disa qindra pĂ«rfaqĂ«sues tĂ« shtypit mbi tĂ«, James Montague vĂ«rejti: (“Po kalon Anija George Washington, me shpejtĂ«si njĂ«zet-e-njĂ« nyje nĂ« orĂ«.”)
            Pritja nĂ« Paris ishte gati, Presidenti e kaloi Kanalin me njĂ« torpedinierĂ« britanike. Eyre dhe unĂ« ishim tĂ« vetmit burra me uniformĂ« tĂ« Shteteve tĂ« Bashkuara pĂ«r ta shoqĂ«ruar, pĂ«rveç truprojĂ«s sĂ« Presidentit. Ne u shoqĂ«ruam edhe nga dy torpedinierĂ«, djathtas dhe majtas, tĂ« cilĂ«t kohĂ« pas kohe suleshin anash pĂ«rpara nesh, pastaj rrĂ«zoheshin prapa, duke e ngritur ujin pĂ«rpjetĂ« dhe nga valĂ«t krijoheshin ca bukurira posi zambakĂ«.
            Wilson u orvat t’i shmangej takimit me shtypin. MegjithatĂ«, ai i pat marrĂ« disa mĂ«sime prej Kolonelit House dhe miqve tĂ« tjerĂ« tĂ« ngushtĂ«, tĂ« cilĂ«t mundĂ«n t’i flisnin pĂ«r vlerĂ«n e publicitetit tĂ« mirĂ« pĂ«r bĂ«rjen e traktatit; sesi t’ia dilte mbanĂ«, ose nĂ« mĂ«nyrĂ« miqĂ«sore, mĂ« tepĂ«r si qenie njerĂ«zore dhe kĂ«shtu ai u pĂ«rpoq tĂ« bĂ«nte mĂ« tĂ« mirĂ«n pĂ«r gjĂ«nĂ« mĂ« tĂ« vĂ«shtirĂ«. Ai qĂ«ndroi tek parmaku i kiçit tĂ« kuvertĂ«s i rrethuar nga diplomatĂ«t e vet edhe trupat e shtypit mbushĂ«n tĂ« gjitha vendet e lira. MenjĂ«herĂ« u vu re se ai po na drejtohej sikur tĂ« ishim ose qenie gjysmĂ«-inteligjente ose fĂ«mijĂ« shkolle. Ai na nĂ«nvlerĂ«soi duke folur. As qĂ« i binte ndĂ«rmend tĂ« tregohej miqĂ«sor. Mundohej veç tĂ« pĂ«rdorte njĂ« gjuhĂ« tĂ« zakonshme, po pĂ«rpiqej fort tĂ« fliste pa gramatikĂ«.
            “ItalianĂ«t nuku do shkulin asnjĂ« fije leshi mbi sytĂ« e mi,” tha ai.
            (“Nuku” nga presidenti i mĂ«parshĂ«m i Prinstonit!)
            Kolonel House njĂ«herĂ« pat thĂ«nĂ«, “Woodrow Wilson e do njerĂ«zimin, por ai nuk i do njerĂ«zit.” NjerĂ«zit atij i dukeshin sĂ« paku si disa qindra gazetarĂ«, qĂ« kishin ardhur t’i rrĂ«fenin botĂ«s pĂ«r planet e tij se do tĂ« sillte paqe tĂ« pĂ«rjetshme mbi tokĂ« dhe dashamirĂ«sinĂ« njerĂ«zve.
            Wilson, natyrisht, kurrĂ« nuk pat qenĂ« nga ata qĂ« i quajmĂ« “njĂ« njeri i popullit.” Po ashtu edhe Lenini, qĂ« pat qenĂ« mĂ«sues shkolle, as Trocki, qĂ« pat qenĂ« gazetar, nuk patĂ«n qenĂ« as shumica e tĂ« tjerĂ«ve burra shteti. NĂ« ndryshim me tĂ« tjerĂ«t, ai nuk ishte demagog. Ai sigurisht nuk ishte hipokrit. NdonĂ«se, ende nuk e pata dĂ«gjuar vĂ«rejtjen e Kolonelit House, shkrova nĂ« ditarin tim tĂ« 1918-tĂ«s:

DemagogĂ«t i pĂ«rqafojnĂ« gjithnjĂ« njerĂ«zit, por Wilson nuk Ă«shtĂ« as demagog as hipokrit; ndoshta nuk mund ta dojĂ« njeriun e zakonshĂ«m si Linkolni, por ai ka shumĂ« besim tek ky njeri, sepse ai vetĂ« Ă«shtĂ« idealist. Ai beson tek njerĂ«zit, ai beson se njerĂ«zit janĂ« tĂ« mençur dhe duhej tĂ« dĂ«gjonin arsyetimin e tij, ai e ndiente se mund tĂ« fitonte mbi ta po tĂ« kishte mundĂ«sinĂ« t’u fliste tĂ« gjithĂ«ve. Por ai nuk e hiqte veten sikur tĂ« ishte njĂ« nga ata njerĂ«z.

            ZhurmĂ«madhe, por nĂ« mĂ«nyrĂ« britanike dhe prandaj nuk kaloi nĂ« çmenduri, ishte mikpritja qĂ« i bĂ«nĂ« dy milionĂ« londinezĂ« Presidentit Wilson kur udhĂ«toi nĂ« karrocĂ«n shtetĂ«rore tok me Mbretin dhe MbretĂ«reshĂ«n si edhe DukĂ«n e Konautit, rrethuar nga Roja KalorĂ«siake plot shkĂ«lqim. NĂ« njĂ« farĂ« largĂ«sie ushtonin topat. “NjĂ« pritje e padĂ«gjuar nĂ« histori,” e quajtĂ«n gazetat e mbrĂ«mjes, ndoshta tĂ« habitura nga kryeartikujt.

                                    Mbreti Xhorxh i V-tĂ«, Pallati Buckingam              

            Ne, mĂ« se dyqind gazetarĂ«, u vendosĂ«m nĂ« Savoja dhe Cecil. Pasditen tjetĂ«r na shpunĂ« nĂ« oborrin kryesor tĂ« Pallatit Buckingham dhe na lanĂ« tĂ« fĂ«rgĂ«llonim tek shkallĂ«t duke pritur Mbretin Xhorxh dhe mikun e tij. Turma me aparatet fotografikĂ« sillej sikur tĂ« ishte nĂ« shtĂ«pinĂ« e vet. Ata e zotĂ«ruan vendin. Por ata ose nuk e dinin ose nuk e patĂ«n vĂ«nĂ« re se zakoni i britanikĂ«ve Ă«shtĂ« ta ngasin makinĂ«n nga ana e majtĂ«, kĂ«shtu i patĂ«n vendosur aparatet nĂ«pĂ«r qoshet e gabuara.
            Kur u afrua automobili i Mbretit, kameramanĂ«t amerikanĂ« duke e kuptuar se do ta humbnin foton e mbĂ«rritjes nĂ« rast se do tĂ« rrotulloheshin pas gardhit tĂ« rojeve, qĂ« kishin mbushur oborrin. KĂ«shtu, vunĂ« aparatet me mbĂ«shtetĂ«set me tri kĂ«mbĂ« mbi supet e tyre dhe filluan njĂ« tĂ« shtyrĂ« diagonale pĂ«rmes radhĂ«ve tĂ« Rojeve MbretĂ«rore, duke i shtyrĂ« e duke i pĂ«rplasur e nĂ« disa raste duke i rrĂ«zuar. Ishte njĂ« skenĂ« e çmendur, qĂ« mund tĂ« mbetej e pavdekshme tek ndonjĂ« film.
            Mbreti Xhorxh zuri vendin e vet tek shkallĂ«t e pallatit dhe vizitorĂ«t u grumbulluan nĂ« tĂ« djathtĂ« tĂ« tij, katĂ«r a pesĂ« formuan njĂ« radhĂ« jashtĂ« grumbullit e u shoqĂ«ruan nga mjeshtrat e ceremonive tek shkallĂ«t. Secili prej nesh ia jepte emrin njĂ« mjeshtrit tĂ« ceremonive, ky ia kalonte tjetrit qĂ« tĂ« arrinte tek Mbreti. PikĂ«risht para meje ndodhej Montague Glass, drama e tij Potash and Perlmutter, korri sukses gjatĂ« kohĂ«s sĂ« luftĂ«s nĂ« Nju Jork dhe LondĂ«r. Nuk e di se si ia kish dalĂ« ai qĂ« tĂ« futej nĂ« sektorin e shtypit.
            “Emri juaj?” tha mjeshtri i ceremonive
            “Montague Glass.”
            “Zoti Montague Glahss,” tha mjeshtri i ceremonive.
            “MadhĂ«ria Juaj, Zoti Montague Glahss,” i tha mjeshtri i dytĂ« i ceremonive mbretit.
            Mbreti Xhorxh, tĂ« cilit ia patĂ«n thĂ«nĂ« emrat automatikisht dhe nĂ« mĂ«nyrĂ« automatike pat takuar duart me ta, u mĂ«dysh.
            “Zoti Glahss,” tha ai, “Ua di emrin; mendoj se kam parĂ« njĂ« dramĂ«n tuhaj.”
            Zoti Glass u kĂ«naq.
            “Mbret, a u pĂ«lqeu vepra ime?” bĂ«lbĂ«zoi ai.
            MadhĂ«ria e Tij nuk u pĂ«rgjigj. Radha lĂ«vizi mĂ« tej dhe ai po mĂ« jepte mua njĂ« dorĂ« tĂ« squllur.
            AtĂ« natĂ« Mbreti Xhorxh e ftoi Wilson me pjesĂ«n shoqĂ«ruese qĂ« tĂ« hanin darkĂ« nĂ« Pallatin Buckingham dhe SĂ«r George (mĂ« vonĂ«, Lord) Riddell i ftoi gazetarĂ«t vizitorĂ« pĂ«r tĂ« darkuar bashkĂ« me tĂ« tek Savoja. Pas stridheve, aragostave, gjelit tĂ« detit farci a la l’Anglaise, e tĂ« tjera, na dhanĂ« koktejle, verĂ« franceze (Graves superieur) dhe dy shampanja tĂ« vitit 1911, tĂ« shoqĂ«ruara me likerna dhe pije tĂ« tjera sa tĂ« na e donte qejfi.
Sër George foli për miqësinë Anglo-Amerikane, pastaj i ftoi të tjerët për të folur. Në tryezën time prej pesë vetash, njëri ishte redaktor dhe botues, më ndërmendet se ishte edhe pronar i gazetës Pilot të Norfolkut, në Virxhinia (le të prehen në paqe eshtrat e tij), ai nuk kishte pirë më parë Benedictine apo Grand Marnier të zgjedhur dhe pije të tjera të ëmbla e të këndshme. I pinte drejt e nga shishet. Mandej në një heshtje midis fjalimeve, u ngrit përgjysmë më këmbë dhe tha:
“ZotĂ«rinj, pĂ«rpara lufte unĂ« mendoja se britanikĂ«t ishin ca bij bushtrash tĂ« mallkuar, por tani dua tĂ« them...”
Askush dhe asnjëherë nuk do të dihet se çfarë donte të thonte ai. Ne iu hodhëm përsipër, kamerierët e nxorrën jashtë nga Savoja madhështore dhe për të nuk u dëgjua më kurrë.

                                                Princi i Paqes

Megjithëse udhëtimi i dhjetorit i Presidentit Wilson për në Britaninë e Madhe ishte, ndoshta arritja e tij më e madhe në bashkimin e dy kombeve anglisht-folës, vazhdimi i udhëtimit të tij triumfal për në Itali, që vijoi menjëherë, rezultoi me disa skena të jashtëzakonshme të kohëve moderne.
MĂ« 1 janar, 1919, Zoti Wilson hipi nĂ« tren pĂ«r nĂ« RomĂ«, i shoqĂ«ruar nga shpura e tij e zakonshme dhe pak korrespondentĂ«ve, qĂ« e patĂ«n bĂ«rĂ« udhĂ«timin e LondrĂ«s. Presidenti pĂ«rnjĂ«herĂ«sh u bĂ« i kundĂ«rti nga sa ishte mĂ« parĂ« duke kĂ«mbĂ«ngulur pĂ«r tĂ« takuar dhe pĂ«r tĂ« folur me njerĂ«z punĂ«torĂ« tĂ« zakonshĂ«m, jo thjesht me udhĂ«heqĂ«s dhe politikanĂ« e tjerĂ« “tĂ« shquar” siç pat bĂ«rĂ« nĂ« FrancĂ« dhe Britani. PĂ«rfaqĂ«suesit e partive pĂ«shpĂ«ritĂ«n midis tyre se Wilson po çmendej, ndonĂ«se Ă«shtĂ« e vĂ«rtetĂ« disa prej tyre e prisnin prej tij, megjithĂ«se amerikan, ai ishte mĂ« tepĂ«r makiavelian sesa ishin ata.
Wilson e gjeti Italinë në një gjendje histerie kombëtare. Kudo në veriun industrial turma shpirttrazuara fshatarësh, punëtorësh të industrisë dhe njerëz nga qyteti të të gjitha klasave mbushnin rrugët nga shtëpia në shtëpi, duke ndalur tërë trafikun, duke bërtitur, madje duke vajtuar me të madhe dhe kur kishte pakëz vend të lirë, të dy palët burra e gra gjunjëzoheshin jo vetëm mbi trotuaret, por edhe në udhët e fëlliqura dhe këndonin e luteshin me zë të lartë.
Wilson u brohorit si princ i paqes; ai u adhurua nga shumica si njeri i dërguar nga qielli për të ndihmuar të varfërit, të shpronësuarit, ata pa shtëpi, burrat pa punë, të mjerët e kësaj toke. Madje disa besonin se parashikimi për Ardhjen e Mesias të Dytë ishte përmbushur.
Monarkia italiane dhe kryeministri, Orlando, u alarmuan nga lutjet e fshatarĂ«sisĂ« dhe nga vĂ«rshimi i oratorĂ«ve socialistĂ« midis popullit punonjĂ«s. Ata me tĂ« vĂ«rtetĂ« e kthyen mbrapsht fjalimin e Wilson “jo vetĂ«m pĂ«r RomanĂ«t por pĂ«r mbarĂ« NjerĂ«zimin”, qĂ« ishte lajmĂ«ruar publikisht. Qeveria italiane dĂ«rgoi regjimente me ushtarĂ« tĂ« armatosur pĂ«r tĂ« shpĂ«rndarĂ« qindra mijĂ«ra njerĂ«z, tĂ« cilĂ«t pa marrĂ« parasysh asgjĂ« erdhĂ«n duke bĂ«rtitur pĂ«r Wilson. (PĂ«r ironi, Presidenti ishte planifikuar qĂ« tĂ« mbante fjalimin e tij tĂ« madh nga ballkoni i Palazzo Venezia, njĂ«ri nga dy ballkonet, qĂ« mĂ« vonĂ« u bĂ«nĂ« tĂ« famshĂ«m apo famĂ«kĂ«qinj, nga fjalimet e diktatorit fashist tĂ« vendit.)
Me aq sa di unë, asnjëri nga qindra njerëzit e lajmeve, të cilët shoqëronin Wilson, nuk bënë me dije dy nga faktet më të rëndësishëm të Konferencës së Paqes: që mbështetja kryesore për Presidentin në Europë erdhi nga klasa punëtore e Atyre Që Nuk Kanë Asgjë, ndërsa Ata Që Kanë të klasës së mesme dhe klasës qeverisëse qeshnin me të madhe me idealizmin e këtij amerikani naiv; dhe që socialistët kishin filluar të udhëhiqnin klasën punëtore.
Askush nuk raportoi se Wilson tek mbërriti në Brest e përshëndeti kryetari i bashkisë së qytetit, një socialist; apo që delegacioni i punëtorëve, i cili i bëri një vizitë të shkurtër Wilson në Paris, udhëhiqej prej Jean Longuet, i nipi i Karl Marksit; ose që në takimin që u mbajt në Sallën Albert në Londër i gjithë programi i Wilson u miratua dhe u organizua prej Ramsey MacDonald, kryeministrit të ardhshëm, si edhe prej Arthur Henderson dhe Philip Snowden, sundimtarët e ardhshëm të Perandorisë Britanike, të majtë, liberalë, laburistë.
NĂ« Suedi gazeta socialiste e kryeministrit socialist Branting u bashkua me gazetĂ«n e ZvicrĂ«s Journal de Geneve jo vetĂ«m pĂ«r ta mbĂ«shtetur Wilson, por edhe duke hedhur fjalĂ«n se Klemansoi, gazeta e tij gjysmĂ«-zyrtare Le Temps dhe zyrtarĂ«t e Atyre QĂ« KanĂ« tĂ« agjensisĂ« sĂ« lajmeve ishin bashkuar nĂ« njĂ« orvatje pĂ«r tĂ« shkatĂ«rruar idealizmin e Wilson. Kur Wilson sugjeroi se ushqimi do vepronte mĂ« saktĂ« sesa pushkĂ«t pĂ«r tĂ« pĂ«rhapur bolshevizmin nĂ« EuropĂ«, shtypi reaksionar britanik, i udhĂ«hequr prej Northcliffe tĂ« Times, filloi luftĂ«n kundĂ«r Presidentit. Botuesi italian ryshfetçiu me damkĂ« B. Musolini i gazetĂ«s sĂ« Milanos Popolo d’Italia, i cili ish larguar nga Partia Socialiste pĂ«r tĂ« fituar pare, tani e sulmonte Wilson si njĂ« “radikal tĂ« rrezikshĂ«m.” Gazetari i vetĂ«m i shquar amerikan (jashtĂ« tĂ« pĂ«rjavshmeve liberale), i cili jo vetĂ«m qĂ« e mbĂ«shteti Presidentin, por  gjithashtu nxori nĂ« shesh karakterin e armiqve tĂ« tij; punĂ«torĂ« dhe socialistĂ« qĂ« ishin kundĂ«r tij, klasat shtypĂ«se dhe shtypin reaksionar po kundĂ«r tij; ky ishte pronari dhe botuesi i Emporias Gazette, William Allen White. (Po çfarĂ« mund tĂ« bĂ«nte njĂ« e pĂ«rditshme e vogĂ«l e Kanzasit ballĂ«pĂ«rballĂ« me Chicago Tribune apo edhe me Star tĂ« Kanzas Sitit?) Shtypi zulmĂ«madh amerikan qeshte me idealizmin uillsonian, i hidhte rromuze therĂ«se politikave uillsoniane; shtypi u kthye nĂ« njĂ« lukuni ujqish qĂ« i skĂ«rmitej atij dhe qĂ« po rastĂ«sisht e shkatĂ«rroi.[1]

ShkĂ«putur nga libri: “DĂ«shmitar i njĂ« shekulli”
PĂ«rktheu nga gjuha angleze: Meri Lalaj


[1] KryetarĂ«t e dy kombeve tĂ« mĂ«dha Aleate ishin aq diplomatĂ« sa tĂ« mos shprehnin ndonjĂ« kritikĂ« zyrtare, por nĂ« mirĂ«besim ata u thonin shokĂ«ve tĂ« tyre qĂ« tĂ« mos e bĂ«nin pĂ«r fjalĂ« se mendonin qĂ« Presidenti Amerikan, si tĂ« gjithĂ« amerikanĂ«t, ishte shumĂ« naiv dhe shumĂ« jotokĂ«sor pĂ«r politikat ndĂ«rkombĂ«tare. Teksa George Adam intervistonte Clemenceau dhe i pĂ«rmendi katĂ«rmbĂ«dhjetĂ« pikat e Wilson, “Tigre” plak e ndĂ«rpreu me fjalĂ«t “le bon Dieu n’avait que dix,” “o Zot i madh ishin vetĂ«m dhjetĂ«.” Dhe pas konferencĂ«s sĂ« VersajĂ«s Lloyd George tha, “Mendoj se munda tĂ« bĂ«j mĂ« tĂ« mirĂ«n qĂ« pritej prej meje, tĂ« rrija ulur midis Jezu Krishtit (Wilson) dhe Napoleonit (Clemenceau)”.

KATĂ‹R INTERVISTA NGA KOLEC TRABOINI

Editor: ©