EPIKA BLU E EDISON GJERGOS
DHE FRYMA KRIJUESE E VITEVE '70
DHE FRYMA KRIJUESE E VITEVE '70
- Shkrimi shoqërohet me të dhëna për përgjimet e fshehta që i bënin
artistit të madh Edison Gjergo nga rrethi i "miqëve" që e spiunonin -
Nga KOLEC P. TRABOINI
Ishte një urrejtje e egër ndaj këtij piktori
prej atyre që mbanin skeptrin e pushtetit. U lëshuan me tërbim sikur Edison
Gjergo të kish bërë një kundërrevolucion dhe u rrezikonte pushtetin që e mbanin me dhunë. Në fakt ai kishte derdhur në
telajo plot fantazi e frymëzim kurrgjë më shumë se një episod të luftës, por të
parë krejt ndryshe e jashtë skemave të kohës.
Një fundnate e thellë, një rapsod
i tretur deri në asht me lahutë këndon një këngë epike për disa
partizanë nën një sfond blu të qiellit ku ndrisnin yje të largët e të ftohtë.
Gjithçka e mbajtur në tonet dominuese blu me disa fraktura të telajos të kuqe të ndezur e të
zezë. Por luftën ata e donin të ndritur,
farfuritëse, bubullitëse, ditën për diell, me partizanë viganë, me urra, me
njerëz që hidheshin mbi topa, mbi tanke, që i prisnin plumbat me gjoks,
gjithçka në eufori...
Megjithëse diktaturë ajo kohë pas vitit 1970, ishte një gjendje kërkimi
prej krijuesve për të sjellë pikvështrime,
mjete stilistikore shprehëse e subjekte të reja në art. Edhe në letërsi
me tregimtarët e rinj apo poetët ndodhte po ashtu. Bilal Xhaferri kishte shkruar një tregim me
temë të përafërt, por në të vërtetë tërë tregimet e Bilalit ishin
impresionante. Të rinjtë e brezit tonë si të thuash i përpinin tregimet e tij
në faqen letrare të gazetës “Zëri i
rinisë”. Me arratisjen e tij gjithçka që
kishte shkruar u ndalua dhe u dogj si “Lirishta e kuqe” poezi si dhe romani “Krastakraus” për epokën
e Skënderbeut. Ruaj në kujtesë që pas
arratisjes së Bilal Xhaferrit në vitin e parë të studimeve universitare arrita të gjej librin me tregime
“Tokë e lashtë, njerëz të rinj” të cilin ma dha bashkstudentja e degës së
gazetarisë Zenepe Çekrezi- Luka. Për të qënë të sigurt se nuk do të na diktonin e spiunonin e kishim grisur
kopertinën dhe nuk gjëndej në asnjë cep të librit emri i Bilalit. Por atë libër
të ndaluar e lexonim dhe e kalonim dorë në dorë
si ungjill arti.
 | |
| "Epika e yjeve të mëngjesit" - për këtë vepër oil në canvas, me dimensionet e telajos 179 x 119.5 cm, krijuar në vitin 1971 u dënua me burg Edison Gjergo (1939 -1989). |
.
Duhet pranuar se megjithë frikën që ekzistonte, krijuesit përpiqeshin të dilnin nga korniza,
veçanërisht të rinjtë, kam parasysh edhe dramaturgun e ri Shpëtim Gina
(13.12.1951-15.08.1974) që e kisha bashkstudent në Universitet, me dramën e tij
“Armiqtë”, vënë në skenë nga Mihallaq
Luarasi. Shpëtimin e mbyti sigurimi në Mamurras , në lumin Drojë, sepse e kishin
konsideruar si dramaturg dekadent. E
kishin venë në shënjestër dhe arritën ta eleminojnë më 15 gusht 1974. Edhe ai kish guxuar të bënte një art ndryshe
prej skematizmit të kohës. Në burg do të përfundonte edhe liriku më i ndjeshëm i kohës Frederik Rreshpja, të
cilin e njihja nga afër dhe kishim punuar bashkë në Kombinatin e Drurit në
Shkodër. Nën këto influenca e dëshira për të bërë diçka ndryshe mbaj mend në
atë kohë të kem shkruar edhe vetë ndonjë tregim
si "Stina kur pikonin yjet" ca partizanë që ecnin nëpër natë
me shoqen e plagosur që u vdes në agim, apo një tjetër “Në mesnatë” me të njëjtën frymë, por të dy
këto tregime m’i refuzuan kur botova librin e parë me tregime
"Petalet e bajames së hidhur”, 1973,
ndaj pashë ç’pashë i zhduka. Dëshira të tilla dhe tentativa për t’u
shfaqur sa më origjinal ndjehej kudo tek autorët e rinj. Por kur u zhvilluan plenumet famëkeqe për letërsinë e artin dhe për mbarë krijimtarinë artistike, të
tmerruar shumëkush hoqi dorë nga
krijimtaria, sepse ishte si të ecje mbi mina, ose përndryshe duhej të ecnin në
trasenë e sigurt; të shabllonizmit e skematikës së real-socit.
 | ||
| Edison Gjergo:"Vajza e re" 1972 |
Edison Gjergo ishte nga ata që guxoi
dhe tërë rrufetë ranë mbi të. U mallkua publikisht dhe u dënua fizikisht. Ishte
tmerr të mendoje se e kishin dënuar me burg për një tablo, që fundja ishte temë
e luftës, ishte me partizanë. Por atyre u duheshin disa viktima në art dhe do
t’i gjenin patjetër. Siç gjetën edhe Maks Velon. Siç burgosën e pushkatuan pa
mëshirë plot të tjerë.
Burgu e dërrmoi piktorin. Arriti te
shihte një ekspozitë të pranverës në fundin e jetës së vet ku tashme piktorët
kishin arritur disi të shpëtonin prej diktatit të plotë. Kishte më shumë
lirshmëri ngjyrash në telajo. Ai pikërisht për këtë ishte dënuar, kish humbur
vitet më të çmuara të krijimtarisë. Por gjithsesi ai nuk mund të paraqitej në
ekspozita. U mbyll në vetvete e ra në
një dëshpërim të thellë. Ndërroi jetë në
vitin 1989 në moshën 50 vjeçare.
Gjithsesi kjo punë e tij, kjo epikë blu në telajo e Edison Gjergos i
qëndroi kohës. Lumturisht nuk është prishur. Eshtë shumë impresionante. Një
dimension që i thyente tërë rregullat real-socit, mirëpo edhe sot pas dy
dekadash që është shembur diktatura, ndërkohë që pak flitet për Edison Gjergon,
na del ndonjë piktor si i suksesshëm por edhe i pompuar me mbështetje politike,
që na e shet sapunin për djathë duke thënë se natyrat e qeta me lulkat e tij
punuar asokohe ishin një disidencë kundër sistemit monist.
Në të vërtetë disidenca ishte Edison
Gjergo me tablonë e tij “ Epika e yjeve të mëngjesit” që sot ka një vlerë të
madhe. Pse jo dhe “Metalurgu” realizuar në 1971 që ka të njëjtën frymë e
teknikë dhe mbajtur me të njëjtën tonalitet ngjyrash ku mbizotëron kuq e bluja
e Gjergos. Kjo pikturë epike blu e ky stil i tij origjinal shprehte dëshirat e
krijuesve për të thyer skematizmin e kohës, atë ngurtësi që shterpëzonte e
ndrydhte talentet. Dhe e bëri atë me dinjitet e me një sakrificë të jashtëzakonshme.
Piktori Edison Gjergo ndërroi jetë
shumë shpejt, një fat vërtet tragjik i një talenti të madh që nuk arriti ta
gëzonte lirinë e çlirimin prej diktaturës e të korrte frytet e veprës së vet, si
fati i shumë artistëve e mjeshtërve të mëdhenj të telajos.
 |
| Edison Gjergo: Portret 90x80, bën pjesë në koleksionin privat familjar dhe nuk është ekspozuar asnjëhere. |
 |
| Edison Gjergo: Metalurgu 1971 |
 |
| Edison Gjergo në hetusi |
SPIUNËT QË GJURMONIN
EDISON GJERGON:
Marrë p.op…
Dhënë agjentit “Bufe e
madhe”
Tiranë, më 12/6/1973
Raport
E hënë, 29 maj rreth orës
20 e 30 ai u takua me Edison Gjergon në kafe “Peza”. Edisoni i dehur i kërkon
atij që ta qerasë me një konjak. Ai e pyet Edisonin se përse je kaq i mërzitur?
Edisoni: “Jam i mërzitur
se ashtu është edhe vetë natyra e njeriut që nuk gjen rehat në këtë botë”.
Edisoni fillon dhe predikon citate të filozofisë dhe filozofëve të
ekzistencializmit si J. P. Sartri, Albert Kamus etj., midis të cilave ay gjen
si të vërtetë të thënët se “të jetuarit e njeriut nuk vlen për asgjë. “Këtë të vërtetë
njeriu e konsumon kur vdes”. Ai vazhdon: Vullneti i njeriut është gjithnjë i
kondicionuar në rrethanat në të cilat ndodhet.
Burimi thotë se nga kjo
anë materializmi është më bindës në të thënat e veta.
Edisoni: Lëre m… mos e
përfill në gojë, marksizmin as që e pranon njeri sot.
Burimi: Pa më thuaj, ç’të
shtyn të jesh kaq pesimist? Thuamë të vërtetën, mos ndoshta deluvioni që pësove
në art?
Edisoni: As më rr. b… për
këtë. S’do bëj këtë, do bëj një gjini tjetër. E vërteta është se unë dashuroj një
vajzë që punon në bibliotekë në Pallatin e Pionierëve. Ajo më shfaqi simpati
për punën time. Unë nuk di si t’ia bëj. Ai i thotë se simpatia për punë nuk e
kondicionin në mënyrë absolute dashurinë. Një ditë tjetër ai u takua me
Edisonin, i cili i tha: “Më thoni që në vend që të rri dy muaj do të bëj 5
muaj, sigurisht do të bëj disa punë, ashtu më këshilloi edhe një shoku im që ka
përgjegjësi në Ministrinë e Arsimit. Shkurt muhabetit, kjo është sa për të larë
gjynahet edhe fajet që s’kemi bërë. Simbas interpretimit të burimit, shprehja e
Edisonit len të kuptojë se puna e tij në terren ose bazë ka më tepër një
karakter ndëshkimor.
“Bufe e madhe”
***
Ekzemplar i vetëm Berat,
më 20.VIII.1974
Shënim-operativ
Në takimin e bërë bë datën
19.VIII.1974 me ish-B.P. “Fleta e Mollës midis të tjerave më tha: Se nga fundi
i muajit maj 1974, që data ekzakte nuk i kujtohej, kishte ardhur në Kombinatin
e tekstileve Mao Ce Dun, piktori Edison Gjergo për të marrë materiale të
nevojshme për kryerjen e tabllosë në pikturë me rastin e çeljes së ekspozitës
së arteve figurative së shpejti. Nga ana e Kombinatit Edisonit iu dha ndihma e
duhur dhe iu plotësuan të gjitha kërkesat për materiale. Editonit iu dhanë
fotografi nga puna e tekstilisteve.
Në një bisedë që Edisoni
kishte bërë me B.P., Fleta e Mollës, midis të tjerave Edisoni i kishte thënë
atij: “Porsa i përket tabllove që kam krijuar si ‘Shuarja e pusit 542’ dhe
‘Epika e yjeve të mëngjesit’ për këto janë sulmuar me të padrejtë nga disa
shokë dhe drejtues të vetë Lidhjes së Artistëve të Shqipërisë.
Edisoni vazhdoi se një
pjesë kanë reaguar negativisht nga mosnjohja sa duhet e ekzekutimit të një
pikture dekorative”.
Edisoni u largua nga
Berati, duke thënë se mbasi t’i mbaroj pikturat e tekstilit do të vijë përsëri
për t’i parë me shokët e Kombinatit, por deri tani, tha B.P., nuk ka ardhur.
Detyra: B.P ju dha si detyrë që në rast se do të vijë Edisoni në Berat,
përsëri, të takohet e bisedojë me të rreth pikturave që ka bërë nga tekstili
dhe si mendon Edisoni për goditjen që ka pasur për krijimtarinë dekadente në
pikturë…
Punëtori operativ
Ekzemplar i vetëm Tiranë,
17, 7, 1973
Detyra Për B.P. “Artisti”
për t’i konsumuar në biseda me objektin e përpunimit paraprak
Duke qenë se B.P.
“Artisti” ka dhënë një të dhënë të rëndë- sishme për objektin Edison Gjergo dhe
se ka shoqëri dhe mundësi për t’u futur në përpunimin e këtij objekti mendojmë
se ky B.P. që mbahet në Lidhje nga… të kryejë këto detyra në biseda me objektin.
1) Me qenë se i lidh edhe
ana profesionale si B.P., ashtu edhe objektin, B.P. të mundohet për ta takuar
në klubin e Lidhjes së Shkrimtarëve, ose duke i vajtur në studion e objektit me
pretekste të ndryshme për t’i parë krijimet e këtij të fundit dhe të diskutojnë
me të mbi krijimtarinë e objektit, anët pozitive e negative që ka objekti në
krijimtari, mbi nacionalitetin që duhet të kemi në krijimet, duke pasur baza
tabanin kombëtar, mbi piktorët e realizmit socialist në vendin tonë dhe
piktorët modernistë të vendeve perëndimore e revizioniste. Kjo me qëllim për të
sqaruar se ç’mendime ka objekti.
Tabloja e dënuar, “Epika e
yjeve të mëngjesit”
2) Të bisedojnë mbi masat
e marra kohëve të fundit mbi luftën kundër ndikimeve të huaja në art e kulturë
dhe se si këto masa të reflektuara në fushën e krijimtarisë, për të nxjerrë
shkas diskutimi të përmendë se ç’nivel të lartë paraqiteshin krijimet në
ekspozitën e 30-vjetorit të krijimit të ushtrisë. Me këtë rast të diskutojë me
të për mbajtjen e plenumit dhe goditjen e elementit antiparti, duke i lënë
shkas që të japë mendim objekti për këto elemente.
3) Të bisedojë për të
mësuar mendimet e objektit për perspektivën e artit e pikturës sonë. Për rolin
e partisë dhe të udhëheqësit tonë në drejtim të përcaktimit të rrugës që duhet
të ndjekë arti e kultura. Këtu t’i thotë që pa tjetër arti duhet të përfaqësojë
politikën e një vendi dhe jo të jetë i ndarë nga politika, duke i thënë se
ç’mendon objekti për këtë…
Republika Popullore e
Shqipërisë
Gjykata e Rrethit Tiranë
Nr.186
Vendim “Në emër të
popullit”
Gjykata e Rrethit Tiranës
e përbërë prej kryetarit të seancës.. Nd. Gjyqtarit… Asistuar prej sekretares…
sot më dt.28 dhe 29.04.1975 në seancën gjyqësore me dyer të hapura mori në
shqyrtim çështjen penale që i përket të pandehurit:
Edison Gjergo, i biri i
Vangjelit dhe Kornelis, lindur në 1939 në Tiranë dhe banues në Tiranë, lagje
nr.10, rruga “Bajram Curri”, pallati 490/2, shkalla 1, ap.5, origjina shoqërore
nëpunës i lartë, gjendja piktor pranë Lidhjes së Shkrimtarëve, me arsim të
lartë (Instituti i Arteve), tani pa punë, i pamartuar, pa fëmijë, kryer
shërbimin ushtarak, i padënuar, paparti, i arrestuar më datën 15.01. 1975.
I akuzuar: Agjitacion e
propagandë kundër pushtetit popullor, krim ky i parashikuar dhe i dënuar nga
nen 73.1 i K.P. Gjykata pasi shqyrtoi materialet e hetuesisë, mbasi bisedoi
çështjen në tërësi dhe mbasi ndigjoi mbrojtjen dhe fjalën e fundit të të
pandehurit, i cili kërkoi mëshirë:
Vëren
Gjatë gjykimit u vërtetua
se i pandehuri Edison Gjergo ka kryer krimin e agjitacionit dhe propagandës
kundër pushtetit popullor.
Ky i pandehur, duke
vepruar në kundërshtim me politikën e partisë, ka bërë piktura të ndryshme me
përmbajtje reaksionare.
I pandehuri pranoi para
gjykatës se nuk i ka pëlqyer arti i realizmit socialist dhe prandaj ka
propaganduar, duke lavdëruar piktorët reaksionarë, modernistë, Shagalin,
Pikason etj. i pandehuri, armiqësinë e tij kundrejt realizmit socialist e ka
treguar jo vetëm duke folur me persona të ndryshëm, por edhe në punimet që ka
bërë…
Kush ishte agjenti “Bufeja
e madhe”
Ekzemplar i vetëm Tiranë,
më 5.9.1976
Karakteristikë për
agjentin “Bufe e madhe”
Agjenti B. Madhe është
tërhequr në shërbim të organeve të Sigurimit të Shtetit në vitin 1949, kohë në
të cilën ky ishte në burg për veprimtari armiqësore. Tërheqja e tij është bërë
mbi bazën e lirimit para kohe nga burgu.
Qysh prej asaj kohe e deri
tani është mbajtur në lidhje të rregullta dhe të dhënat e tij kanë qenë të
vlefshme. Me këto të dhëna janë bërë goditje të elementit armik, janë çelur
përpunime dhe aktualisht ka në ndjekje shumë probleme me karakter të mprehtë
armiqësor.
Qysh nga muaji shtator i
vitit 1975 e deri tani, kohë kjo që është marrë në lidhje nga ana ime, ka dhënë
12 të dhëna me vlera operative. Në takime është shumë i rregullt, zbaton
grafikun, futet me kujdes në bazën e caktuar dhe mundohet që të zbatojë detyrat
që i ngarkohen, por gjatë kësaj periudhe janë vërejtur dhe të metat e mëposhtme
që duhet të kihen parasysh në të ardhmen:
a. Shpesh ka maninë që të
takohet qysh para se të futet në bazë, kjo kur i është konsultuar është
këshilluar dhe mësuar se si të veprojë. Në fillim justifikohej se nuk na njeh
njeri, por më vonë reagon drejt.
b. Ka pasur raste që
problemet nuk i sqaron deri në fund, për këtë justifikohet se kam frikë se mos
digjem dhe nuk di si të veproj. Është kritikuar disa herë dhe në gjitha takimet
është mbajtur afër, është mësuar si të veprojë.
c. Është i dhënë pas interesit
personal, në rast se ky interes i preket sa do pak, nxehet dhe krijon
përshtypjen se këto ia bën organi i Sigurimit të Shtetit. Për këto është
sqaruar dhe deri diku është bindur.
d. Ë s h t ë karakterizuar
si tip nevrik, jep mendime nganjëherë të nxituara për njeriun… Shënim Agjenti
“Bufe e madhe” dha të dhëna të rëndësishme për objektin 2/A, i cili kishte
tendenca terrori e diversion. Për vërtetimin e të dhënave të këtij agjenti u
organizuan kombinacionime T.O ku u përgjua ky b.p me objektin e lartpërmendur,
ku u vërtetua se B.p ishte në pozita të mira dhe objekti në pozita armiqësore.
Mbi këtë bazë objekti u arrestua, por nuk u zbërthye në hetuesi dhe në këtë mënyrë, pasi u analizua në ministri me autorizim të zv.ministrit sh…. dhe me urdhër të Drejtorit të P. Brendshme, ky agjent u përdor si dëshmitar në procesin e këtij të pandehuri. Gjyqi u bë me dyer të mbyllura.
Shefi i seksionit Tiranë 28.8.1977
