NJĂ‹ INTERVISTĂ‹ E GJERGJ FISHTĂ‹S NĂ‹ SHTYPIN ITALIAN
Nuk dihet nëse është përkthyer e botuar ndonjëherë në Shqipëri
NĂ« njĂ« takim disa vjet mĂ« parĂ« me mĂ«suesin Kel Vuji, veç bisedave pĂ«r mĂ«suesinĂ« dhe malĂ«sinĂ« tonĂ« tĂ« pĂ«rbashkĂ«t, Hotin, ra fjala edhe pĂ«r At Gjergj FishtĂ«n. MĂ« kishte sjellĂ« njĂ« fletĂ« reviste nĂ« tĂ« cilĂ«n At Gjergj Fishta kishte dhĂ«nĂ« njĂ« intervistĂ« pĂ«r njĂ« periodik italian. MĂ«sues Keli e kishte ruajtur atĂ« intervistĂ« nĂ«pĂ«r vite e pĂ«r tĂ« mos u pikasur e kishte grisur fletĂ«n e fshehur diku mes librash, por nuk e dinte nĂ«se ajo ishte pĂ«rkthyer mĂ« parĂ« nĂ« shtyp dhe a ishte e njohur prej studiuesve. Ajo fletĂ« e printuar me cilĂ«si tĂ« dobĂ«t, ka tĂ« shĂ«nuar pak gjĂ«ra qĂ« tĂ« mund tĂ« pĂ«rcaktonim vitin apo diç tjetĂ«r, sidoqoftĂ« nĂ« fundin e fletĂ«s shĂ«nohet emri i intervistuesit Ugo Cangiano dhe shĂ«nimi “Arti Lettera e Storia”. Nuk e dimĂ« gjithashtu nĂ«se ky emĂ«rtim Ă«shtĂ« emri i revistĂ«s apo thjesht rubrika qĂ« mbulonte redaktori Cangiano.
Gjithsesi duhet tĂ« ketĂ« qenĂ« njĂ« revistĂ« voluminoze sepse shĂ«nohet numri i faqes 319, kjo, nĂ«se revista ndiqte si kriter rendin faqor pĂ«r çdo numĂ«r tĂ« ri. Nuk dimĂ« as nĂ«se ishte revistĂ« mujore, tremujore apo vjetore dhe çfarĂ« vitit i pĂ«rket. GjatĂ« kĂ«rkimeve emri i Ugo Cangiano del nĂ« njĂ« botim si redaktor i “Letrat e viteve tĂ« dhimbshme” tĂ« Giovanni Ruffini; RomĂ«: botuar nĂ« “AntologjinĂ« e re” nĂ« 1 tetor 1938. Pra kemi tĂ« bĂ«jmĂ« me njĂ« redaktor tĂ« letĂ«rsisĂ« italiane. Ajo çfarĂ« dimĂ« e mund tĂ« na ndihmojĂ« indirekt nĂ« pĂ«rcaktimin e kohĂ«s kur Ă«shtĂ« dhĂ«nĂ« kjo intervistĂ« Ă«shtĂ« fakti se At Gjergj Fishta Ă«shtĂ« zgjedhur akademik i ItalisĂ« mĂ« 3 qershor 1939, me ç’rast ishte si detyrim pĂ«r anĂ«tarĂ«si qĂ« tĂ« qĂ«ndronte gjashtĂ« muaj nĂ« Itali duke dhĂ«nĂ« konferenca tĂ« ndryshme ndĂ«r institucionet e artit, kulturĂ«s dhe universitete. Prandaj mendohet se kjo intervistĂ« Ă«shtĂ« marrĂ« nĂ« verĂ«n e vitit 1939, me shkakun se nĂ« fund tĂ« intervistĂ«s Ugo Cangiano shkruan se At Fishta nĂ« qĂ«ndrimin e vet tĂ« gjatĂ« “nĂ« Itali, do tĂ« vizitojĂ« luginat tona alpine” dhe Ă«shtĂ« e natyrshme qĂ« kĂ«tĂ« intervistĂ« ta ketĂ« dhĂ«nĂ« pikĂ«risht nĂ« kĂ«tĂ« kohĂ«.
Intervista e botuar titullohet “AtĂ« Fishta nĂ« punĂ«”, dhe krahas pĂ«rgjigjeve, At Gjergji, gjen rast e citon edhe njĂ« fragment nga vepra e vet e re, e cila ende nuk kishte parĂ« dritĂ«n e botimit, duke shprehur shpresĂ«n se me t’u kthyer nĂ« atdhe do ta botonte poemĂ«n melodramatike “Jerina ose mbretnesha e luleve” , qĂ« nĂ« tĂ« vĂ«rtetĂ« si botim i veçantĂ« do tĂ« shtypej vetĂ«m post mortem nĂ« ShkodĂ«r, 1941. At Fishta e nis intervistĂ«n duke folur pĂ«r njĂ« punĂ« qĂ« kishte nĂ« dorĂ«, tragjedinĂ« “Hajria” dhe shpjegon elementĂ«t tragjikĂ« tĂ« personazhit nĂ« njĂ« ngjarje tĂ« jashtĂ«zakonshme gjatĂ« pushtimit osman. Hajria vret burrin e vet, sepse ky e kishte prerĂ« nĂ« besĂ« vĂ«llaun e saj, pra kunatin e vet.
“- Prej kohĂ«sh po punoj me njĂ« tragjedi dhe njĂ« poemĂ« melodramatike.- nis intervistĂ«n AtĂ« Fishta. - Tragjedia, tĂ« cilĂ«s i kam vu emnin “Hajria” zhvillohet nĂ« periudhĂ«n e sundimit osman. NjĂ« gru martohet me njĂ« malĂ«sor i cili tradhton lidhjet e gjakut dhe pĂ«r njĂ« grusht florinj ia shiti armikut kunatin kryengritĂ«s. AtĂ«herĂ« gruaja pĂ«r tĂ« vu nderin nĂ« vend e vrau burrin e akoma ma tepĂ«r edhe djalin e vet ferishte pĂ«r tĂ« mos mbet nĂ« jetĂ« fara e tradhtarit.”
Por mĂ« gjatĂ« At Fishta nĂ« intervistĂ«n e tij, ndalon nĂ« paraqitjen e veprĂ«s sĂ« vet ende tĂ« pabotuar “Jerina ose Mbretnesha e luleve” dhe shtysĂ«n pse e ndĂ«rmori krijimin e kĂ«saj vepre lirike. “MĂ« e randĂ«sishme pĂ«r mue, – thotĂ« Fishta, - asht poema melodramatike qĂ« pritet me dalĂ« sĂ« shpejti nga shtypi. Titulli i saj asht “Jerina ose Mbretnesha e luleve”. Fishta thotĂ« nĂ« intervistĂ« se poemĂ«n melodramatike e ka shkruar nĂ« pĂ«rgjigje tĂ« njĂ« shkrimtari sllav Vladam Georgevic, i cili kishte thĂ«nĂ« se shqiptarĂ«t nuk dinĂ« tĂ« shkruajnĂ« poezi pĂ«r gratĂ«.
“Dhe unĂ«, frati, - thekson At Fishta, - shkruajta kĂ«tĂ« poemĂ« ku naltĂ«sohet bukuria femnĂ«s nĂ« formĂ«n e saj ma tĂ« pastĂ«r, sipas tradicionit popullor; sepse tek na ma sĂ« shumti grues nuk i kĂ«ndohet pĂ«r dashuni, por pĂ«r bukurinĂ« e saj. Dhe vazhdon: “Subjekti asht i thjeshtĂ«. Lulet njĂ« ditĂ« ju rebeluan mbretĂ«reshĂ«s sĂ« tyne, trandafiles, dhe vendosĂ«n tĂ« zgjedhin njĂ« tjetĂ«r lule nĂ« krye. Por disa prej tyre propozojnĂ« pĂ«r tĂ« zgjedh mbretĂ«reshĂ« bijĂ«n e njeriut qĂ« quhej Jerina, e bukur si njĂ« hyjneshĂ«. Zanat, qĂ« janĂ« fuqia e gjallĂ« nĂ« poezinĂ« popullore, janĂ« ftu tĂ« marrin pjesĂ« nĂ« zgjedhjen qĂ« do tĂ« bahet nga tre kangĂ«tarĂ«t e bukurisĂ«: Homeri, qĂ« i kĂ«ndoi bukurisĂ« qĂ« shkaktoi luftĂ«n, Dante, qĂ« i kĂ«ndoi bukurisĂ« hyjnore, Petrarka, qĂ« i kĂ«ndoi bukurisĂ« njerĂ«zore dhe harmonike. Kori, tĂ« cilin e kam trajtue nga tradita popullore, - vĂ« nĂ« dukje At Fishta, - bashkon episode tĂ« ndryshme. MeqĂ« po mĂ« kĂ«rkoni, edhe pse nuk asht nĂ« natyrĂ«n teme, me kĂ«naqĂ«si po ju citoj njĂ« pasazh tĂ« kĂ«tij kori. Po ju lexoj, intermexon e parĂ«, atĂ« ku lulet celebrojnĂ« bukurinĂ« e JerinĂ«s:”
Fishta i reciton nĂ« italisht fragmente nga vepra lirike. PĂ«r faktin se lexuesi e njeh tashmĂ« kĂ«tĂ« vepĂ«r nĂ« origjinal nuk po bĂ«jmĂ« pĂ«rkthimin por, po citojmĂ« nga libri “Jerina ose mbretnesha e luleve”, botimi shqip pikĂ«risht po ato vargje.
LULET
Kush e ka ballin si hana?
Kush e ka synin si dielli?
Kush e ka shtatin si Zana?
Kush e ka gazin si Prilli?
KORI
Ika'i Vashë,emnit Jerina
N'at Shqypni le, si prendvera,
Si ajo voesa mbi kodrina,
Si ajo Lulja qi i vjen era.
Duka e sajë si drita e agimit,
Fjala e sajë shkon tue ferfllue
Porsi flladi n'mes t'blerimit,
Ku rrinë Zanat tue mrizue.
Kahë t'i bjeri ajo ndoj vendi:
Si flamuri n'ballë t'ushtris:
GĂ«zon landa, guri e shpendi,
Nieri i falet Perëndis.
Si lum nana qi e ka rritun,
Si lum ajri qi asht tue e mbajtun,
Si lum rrezja qi a tue e shndritun,
Si lum toka qi asht tue e bajtun!
LULET E MALEVE
Oh rrnoftë!
E aj Zot prej qiellit,
Qi i fali mendt e kthiellta,
Q'i a shtroj ftyrës Drandofillet
E i ndezi m'ballë dy diella,
Aj rrugën i a shtroftë para
E i priftë gjithmonë ka' e mbara.
Përpara sajë potera
U shuftë, edhe duhija;
Çilët edhe e butë pranvera,
Kahdo t'i bjerë hija.
Për te çilshin zymbylat!
PĂ«r te knofshin bylbylat.
Intervistuesi Ugo Cangiano shkruan se At Fishta na pĂ«rmend kĂ«ngĂ« tĂ« tjera tĂ« poemĂ«s sĂ« tij qĂ« planifikonte pĂ«r t’i pĂ«rkthyer nĂ« italisht. Ai shpreson qĂ« ta botojĂ« nĂ« gjuhĂ«n shqipe me kthimin e tij nĂ« ShqipĂ«ri, pas njĂ« qĂ«ndrimi tĂ« gjatĂ« nĂ« Itali, gjatĂ« sĂ« cilĂ«s do tĂ« vizitojĂ« lugina tona Alpine. Pastaj do tĂ« kthehet nĂ« ShkodĂ«r ku do tĂ« rifillojĂ« punĂ«n e tij tĂ« dyfishtĂ« fetare dhe tĂ« poetit. Ugo Cangiano e mbyll intervistĂ«n me kĂ«to fjalĂ«: “- Puna –asht e randĂ« – na thotĂ« At Fishta duke u ndarĂ«, - por qĂ«llimi asht i bukur: tĂ« nep paqe dhe kĂ«naqĂ«si pĂ«r shpirtin”.
At Fishta u kthye nĂ« Atdhe nga fundi i vitit 1939, ndĂ«rsa gjatĂ« vitit 1940 u pĂ«rkeqĂ«sua nga gjendja shĂ«ndetĂ«sore, sĂ«mundjes sĂ« zemrĂ«s iu shtua dhe njĂ« e ftohur nĂ« mushkĂ«ri dhe mbylli sytĂ« mĂ« 30 dhjetor 1940 pa arritur tĂ« shohĂ« botimin e librit tĂ« vet lirik “Jerina ose Mbretnesha e luleve” pĂ«r tĂ« cilin kishte njĂ« pĂ«rkushtim tĂ« veçantĂ«. NdĂ«rsa tragjedinĂ« “Hajrija” nuk e dimĂ« a e ka pĂ«rfunduar dhe a e ka parĂ« dritĂ«n e botimit. Duhet tĂ« shtojmĂ« se fotografia e pĂ«rdorur nĂ« shoqĂ«rim tĂ« intervistĂ«s Ă«shtĂ« e njohur ndĂ«r botime tĂ« ndryshme, duhet tĂ« jetĂ« e vitit 1939 kur Ă«shtĂ« pranuar akademik, por fotoja qĂ« Ă«shtĂ« botuar nĂ« revistĂ«n italiane ka edhe firmĂ«n e At Gjergj FishtĂ«s, çfarĂ« e bĂ«n atĂ« tĂ« veçantĂ«, aq mĂ« tepĂ«r qĂ« nuk dimĂ« nĂ«se At Fishta tĂ« ketĂ« shpĂ«rndarĂ« fotografitĂ« e veta me autograf veç rastit nĂ« fjalĂ«.
©️Kolec P. Traboini
L
30 dhjetor 2014
KATĂ‹R INTERVISTA NGA KOLEC TRABOINI
