 |
| Frederik Rreshpja (19 korrik 1940 - 17 shkurt 2006) |
NJĂ‹ ZOG SHIU
...na detyron
ta rishqyrtojmë hierarkinë e poezisë
Nga KOLEC P. TRABOINI
TĂ« thoshe se e kishe mik, Ă«shtĂ« njĂ«soj sikur t’i mbushje mendjen vetes se kishe mik njĂ« yll nĂ« qiell. Ndaj mĂ« sĂ« shumti, mbeten tĂ« pakuptueshme mĂ«nyrat e sjelljes sĂ« tij nĂ« kĂ«tĂ« botĂ« njerĂ«zore, ku kishte tĂ« ngjashĂ«m veç veten. Edhe kur e shanin, edhe kur e lavdĂ«ronin, qĂ«ndronte indiferent si njĂ« orakull. Ishte tepĂ«r larg pĂ«r tĂ« qenĂ« tokĂ«sor Frederik Rreshpja, lirik-pikĂ«llimi i shekullit shqiptar.
EshtĂ« rastĂ«si qĂ« Frederik Rreshpja ka kaluar fĂ«mijĂ«rinĂ«, rininĂ«, pjesĂ«n mĂ« tĂ« madhe tĂ« jetĂ«s dhe ka vdekur aty nĂ« shtĂ«pinĂ« e HilĂ« Mosit, fare pranĂ« ndĂ«rtesĂ«s ku ka jetuar dhe ka vdekur edhe i madhi KolĂ« Idromeno, aty ku ka baritur Motra Tone, qĂ« para se tĂ« ishte pikturĂ«, ishte njeri, çfarĂ« ne shpesh e harrojmĂ«. NĂ« atĂ« rrugĂ«, pra, me emrin e vjetĂ«r “Gjuhadol”, qĂ« para tĂ« gjithĂ«ve ka krenarinĂ« tĂ« shkruajĂ« me germa tĂ« arta emrat e tyre, sepse janĂ« bijtĂ« e saj, ajo i rriti e i mĂ«koi me dashurinĂ« pĂ«r tokĂ«n, pĂ«r njerĂ«zit. Ata janĂ« kurora me lule-shegĂ« qĂ« kjo lagje ia vĂ« nĂ« ballĂ« ShkodrĂ«s, por edhe ShqipĂ«risĂ«, KosovĂ«s e mĂ« gjerĂ«.
Frederiku ka qenĂ« e mbetet njĂ« poet i madh... por nĂ« jetĂ« ka qenĂ« plangprishĂ«s po aq i madh i vetvetes, veç kurrĂ« i tĂ« tjerĂ«ve, sepse pavarĂ«sisht njĂ« nihilizmi tĂ« lehtĂ« nĂ« tĂ« shprehur, ai kurrĂ« nuk kishte zemĂ«rligĂ«si. Ai tĂ« fliste siç flet pasqyra para portretit tĂ«nd... QĂ«kur e kam njohur nĂ« vitin 1969, ashtu ka qenĂ«, njĂ« grusht njeri qĂ« jetonte i zhytur nĂ« fantazi dhe kurrĂ« nuk arriti tĂ« orientohej nĂ« realitet. NjĂ« njeri me tĂ« cilin shĂ«tisnim mbrĂ«mjeve nĂ« FushĂ« ÇelĂ« bashkĂ« me Tonin Shtjefnin, Alfred Çapalikun, DodĂ« Kaçajn e letrarĂ« tĂ« tjerĂ« tĂ« asaj kohe. Por Fredi me ne ishte edhe nuk ishte. Bariste mbrĂ«mjeve nĂ« pjacĂ« me shikim tĂ« pĂ«rhumbur nĂ« fytyra njerĂ«zish, ndoshta pĂ«r tĂ« dalluar LorĂ«n e tij inegzistente qĂ« edhe ajo banonte nĂ«pĂ«r fantazinĂ« rreshpjane nĂ« rrugĂ«n “Gjuhadol”.
Frederiku hidhte ndonjë fjalë e gjendej diku tjetër. Shprehjet i kishte të mençura, por të ftohta si heje akulli me majë të mprehtë që nuk të thernin, por të preknin ftohtë, në zero gradë, ku pikat e ngrirje-shkrirjes afrohen deri në mosdukje.
Shkruanim edhe ne asokohe, po ku Fredi e ku ne. Që nga Dajçi i bregut të Bunës ku punonte në një zyrë, kishin nisur të lulëzonin lirikat e para, krejt ndryshe prej poezive të kohës. Ato ishin plot figura e imagjinatë dhe, kur i lexoje, ndieje një pikëllim të lehtë në shpirt. Sikur të ishin parandjenja të zymtësive që do ta mbulonin qiellin rreshpjan me zogj shiu, zogj pa fole e që iknin të mardhur pa kahje.
Kur Tonin Shtjefni njĂ« mbrĂ«mje i tha qĂ« tĂ« mĂ« uronte se kisha botuar njĂ« tregim te “ZĂ«ri i rinisĂ«”, Fredi u kthye nga ne tĂ« dy e tha: “Ju shkruani pĂ«r t’u dukur, pĂ«r t’u thĂ«nĂ« tĂ« tjerĂ«ve se diç jeni...” Ra heshtja, se nuk e prisnim kĂ«tĂ« shpĂ«rthim tĂ« Fredit qĂ«, kur e ndjeu se e kishte shkelur disi, mĂ« pyeti me dashamirĂ«si: “A e ke lexuar Ernest Koliqin?” I thashĂ« qĂ« jo. AtĂ«herĂ« ngriti disi zĂ«rin, qĂ« ta dĂ«gjonim tĂ« dy: “Kush nuk e ka lexuar Tregtar flamujsh, kot qĂ« shkruan tregime.” E tha prerĂ«, pa kurrfarĂ« hezitimi e kurrfarĂ« droje. Si kaluan ca çaste, iu afrova e me zĂ« tĂ« ulĂ«t i thashĂ« se nuk kisha ku t’i gjeja tregimet e Koliqit. Ai mĂ« tha se e kishte atĂ« libĂ«r e do t’ma jepte, por kur erdhi koha pĂ«r t’u ndarĂ«, aty nga ora dhjetĂ« e natĂ«s, pranĂ« shtĂ«pisĂ« sĂ« tij nĂ« “Gjuhadol”, mĂ« tha se nuk do t’ma jepte, se nuk e kishte, se... Edhe ndĂ«rhyrja e Toninit nuk bĂ«ri punĂ«. Guaska qĂ« fshihte margaritarin e shpirtit tĂ« tij papritur u mbyll. Seç ndjeu, seç mendoi, ndoshta se tĂ« shpĂ«rndaje Koliqin nĂ« atĂ« kohĂ« ishte rrezik, rrezik pĂ«r atĂ« qĂ« e jepte, por rrezik edhe pĂ«r atĂ« qĂ« e merrte. Me gjithĂ« lutjen time se do ta lexoja tĂ«rĂ« natĂ«n dhe tĂ« nesĂ«rmen nĂ« mĂ«ngjes (i kishim shtĂ«pitĂ« pranĂ«) do t’ia sillja kur tĂ« shkoja nĂ« punĂ«, nuk qe e mundur. U ndamĂ« pĂ«r t’u takuar nĂ« mbrĂ«mjet e tjera, nĂ« ato ecejaket nĂ« pjacĂ«n e ShkodrĂ«s, ku gjithmonĂ« imazhi i Frederik Rreshpes do tĂ« endet pafundĂ«sisht si ai i KolĂ« Idromenos, e gjithnjĂ« nĂ«n shoqĂ«rinĂ« e LorĂ«s sĂ« tij qĂ« herĂ«-herĂ« merr trajtat e fytyrĂ«s sĂ« MotrĂ«s Tone e vdekur nĂ« moshĂ« tĂ« re dhe e dĂ«nuar me pavdekĂ«si edhe ajo.
Jo shumë kohë më pas do ta sillte rasti të punonim në të njëjtën ndërmarrje. Frederikun e caktuan të punonte në Kombinatin e drurit në Shkodër, në vatrën e kulturës bashkë me Xhemal Uruçin, ndërsa unë në sheshin e stivimit në breg të lumit Kir. Gjendesha shpesh te salla e tyre në ditët e ftohta të dimrit, sepse aty ishte vendosur një sobë ku ngroheshim, por edhe theknim bukën. Shoqëria me Frederikun ishte një mundësi për ta ndierë letërsinë pranë, sepse vizionet e tij e tejkalonin literaturën e asaj kohe e për të cilën ai nuk ngurronte të shprehej skeptik.
Pastaj do tĂ« ikte nĂ« terren, nĂ« hidrocentralin qĂ« po ndĂ«rtohej fare pranĂ« ShkodrĂ«s ku shkroi njĂ« roman, i cili ishte ndryshe nga letĂ«rsia e kohĂ«s, por qĂ« nuk bĂ«ri jehonĂ«. “Pompat” punonin pĂ«r tĂ« tjerĂ« e jo pĂ«r Frederik Rreshpen, me gjithĂ« suksesin qĂ« kishte patur vĂ«llimi “Rapsodi shqiptare”, ndĂ«rsa poema e tij “Topi fushor” ishte futur nĂ« antologjinĂ« e letĂ«rsisĂ« pĂ«r shkollat e mesme.
Ndërkohë, kishin nisur të shfaqeshin ambicie e ligësi nga një grup shkimtarësh në degën e Lidhjes në Shkodër. Ata do të dilnin hapur, kur në familjen Rreshpja ndodhi një fatkeqësi e rëndë. Mark Kovaçi, dhëndri i shtëpisë që ishte martuar me motrën e Frederikut punonte në Ministrinë e Mbrojtjes. Nën presion të jashtëzakonshëm se kishte përkthyer literaturë ruse (pra, të armikut) nuk i lanë rrugëdalje tjetër veç vetëvrasjes. E në vazhdën e kërkimeve në arkivat e ministrisë u gjend emri i Fredit si përkthyes i një broshure ushtarake për përdorim të brendshëm. Kaq u desh. Frederik Rreshpja e pa veten nën gishtin tregues të shkrimtarëve të partishëm, të cilët e shënuan si një armik në një mbledhje të jashtëzakonshme enkas për të. Ndonëse në rrethana të tjera ai u gjend në fatin tragjik të Bilal Xhaferrit, por disi ndryshe. Bilali gjeti një shteg për të shpëtuar jetën, ndërsa Fredi vazhdonte të jetonte ankthshëm në një mjedis ku e përgjonin në çdo hap.
NĂ« ShkodĂ«r nuk patĂ«n mundĂ«si tĂ« gjenin materiale akuzuese hafijet e Sugurimit, sepse shkodranĂ«t mĂ« sĂ« shumti kanĂ« qenĂ« gojĂ«kyçur, madje edhe atĂ«herĂ« kur nuk e kanĂ« dashur njĂ« njeri, rrallĂ« kanĂ« denoncuar... MirĂ«po pranĂ« ShkodrĂ«s Ă«shtĂ« Lezha. Atje kish nisur tĂ« dilte njĂ« grup letrarĂ«sh tĂ« sukseseshĂ«m tĂ« quajtur “shkolla lezhjane”, pĂ«rndryshe kĂ«neta e poezisĂ« sĂ« KunĂ«s”, e cila kishte rrokur vemĂ«ndjen edhe tĂ« RreshpĂ«s, qĂ« i pĂ«lqente tĂ« komunikonte me krijuesit e rinj. MirĂ«po pikĂ«risht nĂ« restorantin“Lisus“ tĂ« LezhĂ«s, u gatua çorba e shtrigave.
I ardhur me vonesë në takim, njëri nga poetët e rinj të Lezhës u shfajsua se ishte vonuar sepse po priste rradhën në librari për të blerë veprën 19-të (të Enver Hoxhës).
Frederiku pa menduar gjatĂ« i tha: “Po pse more, me veprĂ«n e 19 do tĂ« bĂ«hesh poet ti?!
KĂ«saj here, Frederik Rreshpja nuk kishte arritur tĂ« mbyllte guaskat, ku fshihej margaritari i shpirtit tĂ« tij. Si gjithmonĂ« i pastĂ«r e i sinqertĂ«, ndĂ«rkohĂ« qĂ« tek ai lexohej gjithçka, vetĂ« nuk arriti tĂ« lexonte çfarĂ« fshihej nĂ« sytĂ« e tĂ« tjerĂ«ve apo tĂ« atyre qĂ« e pĂ«rgjonin nĂ« çdo skutĂ«. Edhe pse njeri nga poetĂ«t lezhjan i pranishĂ«m nĂ« bisedĂ«, i thirrur si dĂ«shmitar nĂ« gjyq e mohoi t’i kishte dĂ«gjuar nga goja e Frederik RreshpĂ«s fjalĂ«t, gjykatesi atĂ«herĂ« i tha se ndryshe ke thĂ«nĂ« nĂ« hetuesi. GjithĂ«sesi trupi gjykues dha vendimin drastik nĂ« zbatim tĂ« nenit 55 tĂ« Kodit Penal komunist “agjitacion e propagandĂ« kundĂ«r pushtetit popullor”. U pĂ«rcaktua tragjikisht fati i poetit tĂ« talentuar Frederik Rreshpja. U shkĂ«rmoq e ardhmja e tij. Ishte koha kur realizmi socialist i kishte konsoliduar figurat e shahut e nuk lejonte kurrfarĂ« autori jo mĂ« tĂ« dilte mbi to, por as t’u afrohej. Ndaj nuk i bĂ«nte mĂ« punĂ« Frederik Rreshpes talenti, nuk i bĂ«nte punĂ« as edhe fakti qĂ« vĂ«llai i tij, Keli, ishte komunist dhe njĂ« nga drejtorĂ«t mĂ« tĂ« suksesshĂ«m tĂ« ndĂ«rmarrjeve tĂ« ShkodrĂ«s, as fakti se ishte trupvogĂ«l e shĂ«ndetlig, i paktĂ« e i brishtĂ« pĂ«r t’u mĂ«shiruar e jo mĂ« pĂ«r tĂ« bĂ«rĂ« burg. U hap varri i jetĂ«s pĂ«r poetin. Ai varr pĂ«r sĂ« gjalli e kishte emrin Spaç. Ia mohuan lapsin e letrĂ«n dhe i dhanĂ« leje tĂ« kishte me vete veç njĂ« tas, qĂ« mĂ« pas do t’ia linte nĂ« burg Miho Gjinit, sepse i kishte ardhur dita tĂ« dilte e tĂ« merrte ajrin e burgut tjetĂ«r, qĂ« quhej jetĂ« civile, ndaj mendonte se s’do t’i duhej mĂ«. Por poeti gaboi nĂ« atĂ« gjykim. Nuk do tĂ« shkonte gjatĂ« e sĂ«rish Fredin, me trupin e imĂ«t e tĂ« pafuqishĂ«m e nisĂ«n pĂ«r burg. KĂ«saj radhe sebepi u gjet nĂ« DurrĂ«s pĂ«r t’ia shkatĂ«rruar kĂ«shtu jetĂ«n pĂ«rfundimisht e ky kalvar derisa erdhi liria konfuze pĂ«r tĂ« gjithĂ«... qĂ« ngjalli sidokudo shpresĂ« edhe te Frederik Rreshpja.
Në lirinë që erdhi pas përmbysjes së diktaturës, e mori jetën me vrull e plot shpresa, si një zog që ka qenë i dënuar të rrojë në kafaz shumë gjatë e më pas kur ia hapin kuvlinë ai u jep krahëve, fluturon lart në qiell e bie pa frymë i vdekur... Kështu do të ndodhte edhe me poetin.
A ishte Frederiku një zog shiu? A ishte Frederik Rreshpja një metaforë marramendëse e braktisur? A ishte ai sinonim i poezisë që është lënë të vdesë? A ishte ai një bard që na kujtonte se shpirti ka diçka më të madhërishme se trupi? A ishte ai një bohem endacak që endej në ndërgjegjen e pavrarë të këtij shteti, në mjerimin shpirtëror të këtij populli, i lënë në harresë prej vetvetes dhe prej të tjerëve?
Gjithçmos mund tĂ« ishte Frederik Rreshpja. Ndaj kur e takova pas shumĂ« vitesh pas burgut tĂ« tij tĂ« gjatĂ«, pas fatbiznesit tĂ« shkurtĂ«r ku miqt e afĂ«rm i vodhĂ«n shtypshkronjĂ«n, e cila i solli njĂ« pasuri tĂ« madhe, qĂ« mĂ« shumĂ« ia gĂ«rryen tĂ« tjerĂ«t sesa e shpĂ«rdoroi vetĂ«, mĂ« erdhi turp nga vetja tek e pashĂ« tĂ« ishte katandisur mos o Zot ma keq. NjĂ« margaritar i mbuluar nga baltĂ«rat e kohĂ«s, njĂ« gjeni fatkeq si Prometeu. NjĂ«ri u kishte dhĂ«nĂ« njerĂ«zve zjarrin e vĂ«rtetĂ«, ndĂ«rsa tjetri zjarrin e shpirtit e thellĂ«sinĂ« e ndjenjave. Me rroba tĂ« vjetra, me atĂ« kapelĂ«n qĂ« kurrĂ« nuk e hoqi nga koka (Moj kapelja ime e vjetĂ«r), sandale tĂ« shqyera, ku dilnin gishtĂ«rinjtĂ« e enjtur e tĂ« nxirĂ« nga plagĂ«t, njĂ« tmerr... “Ave, nĂ«na ime!”, mĂ« dukej se dĂ«gjoja nĂ« sheshin “SkĂ«nderbej”, nĂ« shkallĂ«t e gurta pĂ«rskaj BibliotekĂ«s KombĂ«tare. Isha me njĂ« grup shkimtarĂ«sh tĂ« cilĂ«t e shihnin me bisht tĂ« syrit pĂ«r tĂ« mos thĂ«nĂ« me bezdi. O Zot, e njĂ«jta gjĂ«, si kĂ«tu e tridhjet vjet mĂ« parĂ« kur e tregonin me gisht.
I thashĂ« “a mĂ« kujton”? “Po”, tha. “Kemi bĂ«rĂ« njĂ« faqe nĂ« internet pĂ«r ty”, shtova plot admirim pĂ«r poezitĂ« e tij. “E di, mĂ« tha, tĂ« faleminderit!”. “E ka bĂ«rĂ« Arben Çokaj, i thashĂ«, shkodran edhe ky, qĂ« jeton nĂ« Gjermani”. “Po, ma ktheu, por ti i ke mbledhur dhe ia ke dĂ«rguar atij”.
Nuk mund të thoja kurrë se kishte probleme me kujtesën, përhumbjen apo mjegullsinë e tretjen në një botë irreale. Ishte krejt i kthjellët, veç fanitej si një diell i trishtë në një pikëllim kozmik. E ftova për kafe, aq më tepër që ishim nisur për në kafenenë aty në sheshin e pasmë të Pallatit të Kulturës me atë grup shkrimtarësh. Frederiku u mpi. Më pa me ata sytë e tij, krejt të pangjashëm me sy të tjerë, e që mua më bëheshin si sytë e një kaprolli, sy të lëngështuar nga lotët e heshtjes dhe mundimit për të mos folur me fjalë, por me vështrim.
E njihja Fredin që në rini të tij. E kuptoja çfarë do do të thoshte ai vështrim gjysmëlutës për të mos ardhur. Me sa duket, ai nuk dëshironte të rrinte në atë vathë, por as ata shkrimtarë nuk e deshën praninë e tij, një bohemi gjeni, lirikat e të cilit sfidonin pseudopoetikën e gjysmëshekullit që shkoi. Fredi, me sa dukej, e ndiente veten më lirshëm me njerëz të thjeshtë që nuk e dinin se kush ishte e me të cilët rrëkëllente ndonjë gotë pa teklif. I kërkova adresën se ku flinte, në çfarë hoteli. Desha ta takoj në veçanti. U rrek duke thënë se nuk ka një hotel të caktuar, por... do shihemi.
E pashë të ikte ashtu, si dhembje e një shekulli, një shelg lotues në lëvizje, pashë të ikte me atë kostumin e vjetër prej endacaku lirikun më të madh të poezisë bashkkohore shqipe... Të ikte pa kthim sepse nuk do ta shihja kurrë më në këtë botë. E më dukej si të ishte jo njeri, por metaforë, si të ishte vetë poezia shqipe e shqyer, e grisur prej kohës absurde në të cilën arti mbijeton si handikap e jo si dhunti njerëzore.
Rreshpja, poeti i madh, e mbylli jetĂ«n nĂ« ShkodĂ«r mĂ« 17 shkurt 2006 e jo nĂ« azil siç e dramatizojnĂ« gazetat. Kish pranĂ« njerĂ«zit e afĂ«rt tĂ« familjes shkodrane Rreshpja e jo i braktisur dhe i harruar siç fantazojnĂ«. Por veç nĂ« njĂ« gjĂ« kanĂ« tĂ« drejtĂ«: vdiq pa njĂ« dyshek, vdiq nĂ« fatin e De RadĂ«s dhe Serembes, si njeriu mĂ« i varfĂ«r i kĂ«saj toke, tĂ« cilĂ«n ai e veshi me ar, argjend e fildish metaforik prej shpirtit tĂ« tij. PoezisĂ« shqipe i dha atĂ« frymĂ« e atĂ« shkĂ«lqim qĂ« nuk e kishte, tĂ« paktĂ«n prej njĂ« gjysmĂ« shekulli. Frederik Rreshpja nuk ka nevojĂ« mĂ« pĂ«r asgjĂ« veç emrit tĂ« vet, shkruar mbi libra e skalitur mbi gurin e varrit, madje, edhe varri nĂ« humbtĂ« nga mungesa e pĂ«rkujdesjes njerĂ«zore, kurrgjĂ« nuk pĂ«son shkĂ«lqimi i atij qĂ« nĂ« tĂ« gjallĂ« shfaqej si njĂ« diell pikĂ«llimi nĂ« perĂ«ndim e nĂ« tĂ« vdekur si njĂ« diell nĂ« njĂ« rilindje tĂ« madhĂ«rishme. Sepse “Rri kyçur nĂ« gur zemra ime, njĂ« mijĂ« vjet dhe dy mijĂ« vjet...”, ka shkruar ai. Sepse, qĂ« nga Homeri e mĂ« pas kurrĂ« nuk ka vdekur poezia.
Frederiku ka qenĂ« e mbetet njĂ« poet i madh... por nĂ« jetĂ« ka qenĂ« plangprishĂ«s po aq i madh i vetvetes, veç kurrĂ« i tĂ« tjerĂ«ve, sepse pavarĂ«sisht njĂ« nihilizmi tĂ« lehtĂ« nĂ« tĂ« shprehur, ai kurrĂ« nuk kishte zemĂ«rligĂ«si. Ai tĂ« fliste siç flet pasqyra para portretit tĂ«nd... QĂ«kur e kam njohur nĂ« vitin 1969, ashtu ka qenĂ«, njĂ« grusht njeri qĂ« jetonte i zhytur nĂ« fantazi dhe kurrĂ« nuk arriti tĂ« orientohej nĂ« realitet. NjĂ« njeri me tĂ« cilin shĂ«tisnim mbrĂ«mjeve nĂ« FushĂ« ÇelĂ« bashkĂ« me Tonin Shtjefnin, Alfred Çapalikun, DodĂ« Kaçajn e letrarĂ« tĂ« tjerĂ« tĂ« asaj kohe. Por Fredi me ne ishte edhe nuk ishte. Bariste mbrĂ«mjeve nĂ« pjacĂ« me shikim tĂ« pĂ«rhumbur nĂ« fytyra njerĂ«zish, ndoshta pĂ«r tĂ« dalluar LorĂ«n e tij inegzistente qĂ« edhe ajo banonte nĂ«pĂ«r fantazinĂ« rreshpjane nĂ« rrugĂ«n “Gjuhadol”.
Frederiku hidhte ndonjë fjalë e gjendej diku tjetër. Shprehjet i kishte të mençura, por të ftohta si heje akulli me majë të mprehtë që nuk të thernin, por të preknin ftohtë, në zero gradë, ku pikat e ngrirje-shkrirjes afrohen deri në mosdukje.
Shkruanim edhe ne asokohe, po ku Fredi e ku ne. Që nga Dajçi i bregut të Bunës ku punonte në një zyrë, kishin nisur të lulëzonin lirikat e para, krejt ndryshe prej poezive të kohës. Ato ishin plot figura e imagjinatë dhe, kur i lexoje, ndieje një pikëllim të lehtë në shpirt. Sikur të ishin parandjenja të zymtësive që do ta mbulonin qiellin rreshpjan me zogj shiu, zogj pa fole e që iknin të mardhur pa kahje.
Kur Tonin Shtjefni njĂ« mbrĂ«mje i tha qĂ« tĂ« mĂ« uronte se kisha botuar njĂ« tregim te “ZĂ«ri i rinisĂ«”, Fredi u kthye nga ne tĂ« dy e tha: “Ju shkruani pĂ«r t’u dukur, pĂ«r t’u thĂ«nĂ« tĂ« tjerĂ«ve se diç jeni...” Ra heshtja, se nuk e prisnim kĂ«tĂ« shpĂ«rthim tĂ« Fredit qĂ«, kur e ndjeu se e kishte shkelur disi, mĂ« pyeti me dashamirĂ«si: “A e ke lexuar Ernest Koliqin?” I thashĂ« qĂ« jo. AtĂ«herĂ« ngriti disi zĂ«rin, qĂ« ta dĂ«gjonim tĂ« dy: “Kush nuk e ka lexuar Tregtar flamujsh, kot qĂ« shkruan tregime.” E tha prerĂ«, pa kurrfarĂ« hezitimi e kurrfarĂ« droje. Si kaluan ca çaste, iu afrova e me zĂ« tĂ« ulĂ«t i thashĂ« se nuk kisha ku t’i gjeja tregimet e Koliqit. Ai mĂ« tha se e kishte atĂ« libĂ«r e do t’ma jepte, por kur erdhi koha pĂ«r t’u ndarĂ«, aty nga ora dhjetĂ« e natĂ«s, pranĂ« shtĂ«pisĂ« sĂ« tij nĂ« “Gjuhadol”, mĂ« tha se nuk do t’ma jepte, se nuk e kishte, se... Edhe ndĂ«rhyrja e Toninit nuk bĂ«ri punĂ«. Guaska qĂ« fshihte margaritarin e shpirtit tĂ« tij papritur u mbyll. Seç ndjeu, seç mendoi, ndoshta se tĂ« shpĂ«rndaje Koliqin nĂ« atĂ« kohĂ« ishte rrezik, rrezik pĂ«r atĂ« qĂ« e jepte, por rrezik edhe pĂ«r atĂ« qĂ« e merrte. Me gjithĂ« lutjen time se do ta lexoja tĂ«rĂ« natĂ«n dhe tĂ« nesĂ«rmen nĂ« mĂ«ngjes (i kishim shtĂ«pitĂ« pranĂ«) do t’ia sillja kur tĂ« shkoja nĂ« punĂ«, nuk qe e mundur. U ndamĂ« pĂ«r t’u takuar nĂ« mbrĂ«mjet e tjera, nĂ« ato ecejaket nĂ« pjacĂ«n e ShkodrĂ«s, ku gjithmonĂ« imazhi i Frederik Rreshpes do tĂ« endet pafundĂ«sisht si ai i KolĂ« Idromenos, e gjithnjĂ« nĂ«n shoqĂ«rinĂ« e LorĂ«s sĂ« tij qĂ« herĂ«-herĂ« merr trajtat e fytyrĂ«s sĂ« MotrĂ«s Tone e vdekur nĂ« moshĂ« tĂ« re dhe e dĂ«nuar me pavdekĂ«si edhe ajo.
Jo shumë kohë më pas do ta sillte rasti të punonim në të njëjtën ndërmarrje. Frederikun e caktuan të punonte në Kombinatin e drurit në Shkodër, në vatrën e kulturës bashkë me Xhemal Uruçin, ndërsa unë në sheshin e stivimit në breg të lumit Kir. Gjendesha shpesh te salla e tyre në ditët e ftohta të dimrit, sepse aty ishte vendosur një sobë ku ngroheshim, por edhe theknim bukën. Shoqëria me Frederikun ishte një mundësi për ta ndierë letërsinë pranë, sepse vizionet e tij e tejkalonin literaturën e asaj kohe e për të cilën ai nuk ngurronte të shprehej skeptik.
Pastaj do tĂ« ikte nĂ« terren, nĂ« hidrocentralin qĂ« po ndĂ«rtohej fare pranĂ« ShkodrĂ«s ku shkroi njĂ« roman, i cili ishte ndryshe nga letĂ«rsia e kohĂ«s, por qĂ« nuk bĂ«ri jehonĂ«. “Pompat” punonin pĂ«r tĂ« tjerĂ« e jo pĂ«r Frederik Rreshpen, me gjithĂ« suksesin qĂ« kishte patur vĂ«llimi “Rapsodi shqiptare”, ndĂ«rsa poema e tij “Topi fushor” ishte futur nĂ« antologjinĂ« e letĂ«rsisĂ« pĂ«r shkollat e mesme.
Ndërkohë, kishin nisur të shfaqeshin ambicie e ligësi nga një grup shkimtarësh në degën e Lidhjes në Shkodër. Ata do të dilnin hapur, kur në familjen Rreshpja ndodhi një fatkeqësi e rëndë. Mark Kovaçi, dhëndri i shtëpisë që ishte martuar me motrën e Frederikut punonte në Ministrinë e Mbrojtjes. Nën presion të jashtëzakonshëm se kishte përkthyer literaturë ruse (pra, të armikut) nuk i lanë rrugëdalje tjetër veç vetëvrasjes. E në vazhdën e kërkimeve në arkivat e ministrisë u gjend emri i Fredit si përkthyes i një broshure ushtarake për përdorim të brendshëm. Kaq u desh. Frederik Rreshpja e pa veten nën gishtin tregues të shkrimtarëve të partishëm, të cilët e shënuan si një armik në një mbledhje të jashtëzakonshme enkas për të. Ndonëse në rrethana të tjera ai u gjend në fatin tragjik të Bilal Xhaferrit, por disi ndryshe. Bilali gjeti një shteg për të shpëtuar jetën, ndërsa Fredi vazhdonte të jetonte ankthshëm në një mjedis ku e përgjonin në çdo hap.
NĂ« ShkodĂ«r nuk patĂ«n mundĂ«si tĂ« gjenin materiale akuzuese hafijet e Sugurimit, sepse shkodranĂ«t mĂ« sĂ« shumti kanĂ« qenĂ« gojĂ«kyçur, madje edhe atĂ«herĂ« kur nuk e kanĂ« dashur njĂ« njeri, rrallĂ« kanĂ« denoncuar... MirĂ«po pranĂ« ShkodrĂ«s Ă«shtĂ« Lezha. Atje kish nisur tĂ« dilte njĂ« grup letrarĂ«sh tĂ« sukseseshĂ«m tĂ« quajtur “shkolla lezhjane”, pĂ«rndryshe kĂ«neta e poezisĂ« sĂ« KunĂ«s”, e cila kishte rrokur vemĂ«ndjen edhe tĂ« RreshpĂ«s, qĂ« i pĂ«lqente tĂ« komunikonte me krijuesit e rinj. MirĂ«po pikĂ«risht nĂ« restorantin“Lisus“ tĂ« LezhĂ«s, u gatua çorba e shtrigave.
I ardhur me vonesë në takim, njëri nga poetët e rinj të Lezhës u shfajsua se ishte vonuar sepse po priste rradhën në librari për të blerë veprën 19-të (të Enver Hoxhës).
Frederiku pa menduar gjatĂ« i tha: “Po pse more, me veprĂ«n e 19 do tĂ« bĂ«hesh poet ti?!
KĂ«saj here, Frederik Rreshpja nuk kishte arritur tĂ« mbyllte guaskat, ku fshihej margaritari i shpirtit tĂ« tij. Si gjithmonĂ« i pastĂ«r e i sinqertĂ«, ndĂ«rkohĂ« qĂ« tek ai lexohej gjithçka, vetĂ« nuk arriti tĂ« lexonte çfarĂ« fshihej nĂ« sytĂ« e tĂ« tjerĂ«ve apo tĂ« atyre qĂ« e pĂ«rgjonin nĂ« çdo skutĂ«. Edhe pse njeri nga poetĂ«t lezhjan i pranishĂ«m nĂ« bisedĂ«, i thirrur si dĂ«shmitar nĂ« gjyq e mohoi t’i kishte dĂ«gjuar nga goja e Frederik RreshpĂ«s fjalĂ«t, gjykatesi atĂ«herĂ« i tha se ndryshe ke thĂ«nĂ« nĂ« hetuesi. GjithĂ«sesi trupi gjykues dha vendimin drastik nĂ« zbatim tĂ« nenit 55 tĂ« Kodit Penal komunist “agjitacion e propagandĂ« kundĂ«r pushtetit popullor”. U pĂ«rcaktua tragjikisht fati i poetit tĂ« talentuar Frederik Rreshpja. U shkĂ«rmoq e ardhmja e tij. Ishte koha kur realizmi socialist i kishte konsoliduar figurat e shahut e nuk lejonte kurrfarĂ« autori jo mĂ« tĂ« dilte mbi to, por as t’u afrohej. Ndaj nuk i bĂ«nte mĂ« punĂ« Frederik Rreshpes talenti, nuk i bĂ«nte punĂ« as edhe fakti qĂ« vĂ«llai i tij, Keli, ishte komunist dhe njĂ« nga drejtorĂ«t mĂ« tĂ« suksesshĂ«m tĂ« ndĂ«rmarrjeve tĂ« ShkodrĂ«s, as fakti se ishte trupvogĂ«l e shĂ«ndetlig, i paktĂ« e i brishtĂ« pĂ«r t’u mĂ«shiruar e jo mĂ« pĂ«r tĂ« bĂ«rĂ« burg. U hap varri i jetĂ«s pĂ«r poetin. Ai varr pĂ«r sĂ« gjalli e kishte emrin Spaç. Ia mohuan lapsin e letrĂ«n dhe i dhanĂ« leje tĂ« kishte me vete veç njĂ« tas, qĂ« mĂ« pas do t’ia linte nĂ« burg Miho Gjinit, sepse i kishte ardhur dita tĂ« dilte e tĂ« merrte ajrin e burgut tjetĂ«r, qĂ« quhej jetĂ« civile, ndaj mendonte se s’do t’i duhej mĂ«. Por poeti gaboi nĂ« atĂ« gjykim. Nuk do tĂ« shkonte gjatĂ« e sĂ«rish Fredin, me trupin e imĂ«t e tĂ« pafuqishĂ«m e nisĂ«n pĂ«r burg. KĂ«saj radhe sebepi u gjet nĂ« DurrĂ«s pĂ«r t’ia shkatĂ«rruar kĂ«shtu jetĂ«n pĂ«rfundimisht e ky kalvar derisa erdhi liria konfuze pĂ«r tĂ« gjithĂ«... qĂ« ngjalli sidokudo shpresĂ« edhe te Frederik Rreshpja.
Në lirinë që erdhi pas përmbysjes së diktaturës, e mori jetën me vrull e plot shpresa, si një zog që ka qenë i dënuar të rrojë në kafaz shumë gjatë e më pas kur ia hapin kuvlinë ai u jep krahëve, fluturon lart në qiell e bie pa frymë i vdekur... Kështu do të ndodhte edhe me poetin.
A ishte Frederiku një zog shiu? A ishte Frederik Rreshpja një metaforë marramendëse e braktisur? A ishte ai sinonim i poezisë që është lënë të vdesë? A ishte ai një bard që na kujtonte se shpirti ka diçka më të madhërishme se trupi? A ishte ai një bohem endacak që endej në ndërgjegjen e pavrarë të këtij shteti, në mjerimin shpirtëror të këtij populli, i lënë në harresë prej vetvetes dhe prej të tjerëve?
Gjithçmos mund tĂ« ishte Frederik Rreshpja. Ndaj kur e takova pas shumĂ« vitesh pas burgut tĂ« tij tĂ« gjatĂ«, pas fatbiznesit tĂ« shkurtĂ«r ku miqt e afĂ«rm i vodhĂ«n shtypshkronjĂ«n, e cila i solli njĂ« pasuri tĂ« madhe, qĂ« mĂ« shumĂ« ia gĂ«rryen tĂ« tjerĂ«t sesa e shpĂ«rdoroi vetĂ«, mĂ« erdhi turp nga vetja tek e pashĂ« tĂ« ishte katandisur mos o Zot ma keq. NjĂ« margaritar i mbuluar nga baltĂ«rat e kohĂ«s, njĂ« gjeni fatkeq si Prometeu. NjĂ«ri u kishte dhĂ«nĂ« njerĂ«zve zjarrin e vĂ«rtetĂ«, ndĂ«rsa tjetri zjarrin e shpirtit e thellĂ«sinĂ« e ndjenjave. Me rroba tĂ« vjetra, me atĂ« kapelĂ«n qĂ« kurrĂ« nuk e hoqi nga koka (Moj kapelja ime e vjetĂ«r), sandale tĂ« shqyera, ku dilnin gishtĂ«rinjtĂ« e enjtur e tĂ« nxirĂ« nga plagĂ«t, njĂ« tmerr... “Ave, nĂ«na ime!”, mĂ« dukej se dĂ«gjoja nĂ« sheshin “SkĂ«nderbej”, nĂ« shkallĂ«t e gurta pĂ«rskaj BibliotekĂ«s KombĂ«tare. Isha me njĂ« grup shkimtarĂ«sh tĂ« cilĂ«t e shihnin me bisht tĂ« syrit pĂ«r tĂ« mos thĂ«nĂ« me bezdi. O Zot, e njĂ«jta gjĂ«, si kĂ«tu e tridhjet vjet mĂ« parĂ« kur e tregonin me gisht.
I thashĂ« “a mĂ« kujton”? “Po”, tha. “Kemi bĂ«rĂ« njĂ« faqe nĂ« internet pĂ«r ty”, shtova plot admirim pĂ«r poezitĂ« e tij. “E di, mĂ« tha, tĂ« faleminderit!”. “E ka bĂ«rĂ« Arben Çokaj, i thashĂ«, shkodran edhe ky, qĂ« jeton nĂ« Gjermani”. “Po, ma ktheu, por ti i ke mbledhur dhe ia ke dĂ«rguar atij”.
Nuk mund të thoja kurrë se kishte probleme me kujtesën, përhumbjen apo mjegullsinë e tretjen në një botë irreale. Ishte krejt i kthjellët, veç fanitej si një diell i trishtë në një pikëllim kozmik. E ftova për kafe, aq më tepër që ishim nisur për në kafenenë aty në sheshin e pasmë të Pallatit të Kulturës me atë grup shkrimtarësh. Frederiku u mpi. Më pa me ata sytë e tij, krejt të pangjashëm me sy të tjerë, e që mua më bëheshin si sytë e një kaprolli, sy të lëngështuar nga lotët e heshtjes dhe mundimit për të mos folur me fjalë, por me vështrim.
E njihja Fredin që në rini të tij. E kuptoja çfarë do do të thoshte ai vështrim gjysmëlutës për të mos ardhur. Me sa duket, ai nuk dëshironte të rrinte në atë vathë, por as ata shkrimtarë nuk e deshën praninë e tij, një bohemi gjeni, lirikat e të cilit sfidonin pseudopoetikën e gjysmëshekullit që shkoi. Fredi, me sa dukej, e ndiente veten më lirshëm me njerëz të thjeshtë që nuk e dinin se kush ishte e me të cilët rrëkëllente ndonjë gotë pa teklif. I kërkova adresën se ku flinte, në çfarë hoteli. Desha ta takoj në veçanti. U rrek duke thënë se nuk ka një hotel të caktuar, por... do shihemi.
E pashë të ikte ashtu, si dhembje e një shekulli, një shelg lotues në lëvizje, pashë të ikte me atë kostumin e vjetër prej endacaku lirikun më të madh të poezisë bashkkohore shqipe... Të ikte pa kthim sepse nuk do ta shihja kurrë më në këtë botë. E më dukej si të ishte jo njeri, por metaforë, si të ishte vetë poezia shqipe e shqyer, e grisur prej kohës absurde në të cilën arti mbijeton si handikap e jo si dhunti njerëzore.
Rreshpja, poeti i madh, e mbylli jetĂ«n nĂ« ShkodĂ«r mĂ« 17 shkurt 2006 e jo nĂ« azil siç e dramatizojnĂ« gazetat. Kish pranĂ« njerĂ«zit e afĂ«rt tĂ« familjes shkodrane Rreshpja e jo i braktisur dhe i harruar siç fantazojnĂ«. Por veç nĂ« njĂ« gjĂ« kanĂ« tĂ« drejtĂ«: vdiq pa njĂ« dyshek, vdiq nĂ« fatin e De RadĂ«s dhe Serembes, si njeriu mĂ« i varfĂ«r i kĂ«saj toke, tĂ« cilĂ«n ai e veshi me ar, argjend e fildish metaforik prej shpirtit tĂ« tij. PoezisĂ« shqipe i dha atĂ« frymĂ« e atĂ« shkĂ«lqim qĂ« nuk e kishte, tĂ« paktĂ«n prej njĂ« gjysmĂ« shekulli. Frederik Rreshpja nuk ka nevojĂ« mĂ« pĂ«r asgjĂ« veç emrit tĂ« vet, shkruar mbi libra e skalitur mbi gurin e varrit, madje, edhe varri nĂ« humbtĂ« nga mungesa e pĂ«rkujdesjes njerĂ«zore, kurrgjĂ« nuk pĂ«son shkĂ«lqimi i atij qĂ« nĂ« tĂ« gjallĂ« shfaqej si njĂ« diell pikĂ«llimi nĂ« perĂ«ndim e nĂ« tĂ« vdekur si njĂ« diell nĂ« njĂ« rilindje tĂ« madhĂ«rishme. Sepse “Rri kyçur nĂ« gur zemra ime, njĂ« mijĂ« vjet dhe dy mijĂ« vjet...”, ka shkruar ai. Sepse, qĂ« nga Homeri e mĂ« pas kurrĂ« nuk ka vdekur poezia.
Botuar sĂ« pari nĂ« librin “Bukuri Shkodrane”, ese, Boston 2007.
FREDERIK RRESHPJA
- 12 poezi -
- 12 poezi -
1-AVE, NENA IME!
Rri në shi. Kjo është e vetmja gjë që dua.
ǒështë ky? Pyesnin pikat e shiut mbi ballin tim
Kështu kam dëgjuar zërin e shiut
Një ditë vere rrëzë lisit plak
Te porta lënë hapur për zogjtë.
Ah, kur isha i ri dhe i bukur kujtonja
se tërë shirat e botës binin për mua
po tani që kanë kaluar kaq shumë vite
e di se s’ka asnjĂ« kuptim qĂ« bie shi
Iku dhe nëna ime nën një shi prej mermeri
nga arkeologjia e perëndive që rrëzoheshin
Ave, nëna ime!
Vetëm tek ti kam besuar
Zot tjetër nuk kam patur kurrë. Amen!
2-DRURI I PORTES
Lulëzoi druri i portës së vjetër.
Ah, druri i vdekur çeli lule!
Ti këputi dhe me to bëj kurorë,
për mua që të prita deri në vdekje.
Pash ngjyrĂ«n e gjakut dhe… lot,
që çelën në të tëra gjërat prej druri.
E kuptova që thika e pritjes më preu në brinje,
kur çela gjethe si palmat.
TĂ« prita, tĂ« prita…
Derisa çelën kameliet e mortjes te porta.
Ti mblidhi dhe më bëj një kurorë,
mua, që deri në vdekje të prita.
3-FEMIJERI
Çeli trëndafili i kuq te porta në mëngjes,
Si vetëtimë.
Erdhi dikur një vajzë me shall të kuq e trokiti te porta.
Tani nuk jam më i ri dhe ngjyrat i ngatërroj,
Ndoshta ky është një trëndafil i bardhë,
Ndofta ky është një trëndafil blu.
Megjithatë e di: erdhi një trëndafil me shall,
Dhe një vajzë çeli gjethe tek porta.
4-PER NJE VJOLLCE
Çeli vjollca e vogël mbi gurishte
si një ylber mbi planete të panjohura
Kështu kam ëndërruar edhe unë dikur
të bëhem ylber mbi akuafortën e kohës vizatuar egër
po tërë ato që thashë
u tretën në kujtesën e palexueshme të ajrit.
Më me fat janë perënditë
që kthehen tek toka të skalitur:
Ti s’ke pĂ«r t’u skalitur kurrĂ«
e veç ndoshta në kujtesën e palexueshme të ajrit
Ky qe fati yt prej ylberi
me një kryq shiu te koka
Por fati sundon tërë popujt e zotave
të shumtë si rëra,
vjollcë e vogël, o shpirt.
5-KU ISHE TI?
Ku ishe ti kur dola i vetëm nën hënë?
NĂ« ç’hĂ«nĂ« barisnje vallĂ«?
Ku ishe ti kur vizitova profilin tënd
Në xhamin e muzgut që krisi dhe u thye me trishtim?
Pastaj erdhi nata mbushur me mungesën tënde
Pastaj erdhi prap nata
dhe kështu ka për të qenë deri në ditën e fundit të netëve.
Zbrita tek kroi
duke mbajtur në duar vazon delikate të agimit
Pashë sytë e tu ruajtur në kujtesën e ujrave.
Lisi plak lëshoi përdhe kurorën e vjeshtës
Si një sovran që abdikon.
Ani, mua më zuri ky mallkim.
Po qysh bën pylli pa ty? Si del vjeshta?
A ndofta nuk do të ketë kurrë më vjeshtë?
Atëherë në emër të kujt do të bien gjethet?
Në emër të kujt do të vijnë shirat, mjegullat, ylberët?
Ah, zemra ime, eja vër dorë mbi stinët!
6-PERGJITHMONE
O ajr i mbrëmjes mbështillme, erdhi ora të vdes përsëri.
Kur të mbyllen sytë e mi, nuk do të ketë më det
Dhe varkat e lotëve kanë për të ngecur në sterë.
Shkoj dhe shirat po i lë të kyçura
Por do të kthehem përsëri në çdo stinë që të dua.
Une kam qenë trishtimi i botës.
O ajr i mbrëmjes mbështillmë, erdhi ora të vdes përsëri.
7-DASHURI E HUMBUR
Dola nga guernika e kësaj nate
I vrarë egërsisht,
Kali i zi i pikëllimit
Në shtegun e vjetër më priste.
Kali i zi i pikellimit ç’mĂ« rrĂ«zoi
Dhe rashë si në ballada;
Gdhendur në gravurat e vjetra,
Përmbys mbi shqytin e natës.
I vrarë nga një pranverë e kotë,
Braktisur nga bota e tërë,
Vetëm kali i zi i pikëllimit vjen rrotull
Dhe qan për të zotin e vjetër.
8-DIMER
Bie dëborë. Rënkojnë
Qerret e lodhura si një kor tragjedish antike
Në udhën e fshatit
Dhe mua m’u kujtua pabesia jote.
Sigurish dëborën e ka shpikur një hyjni e pabesë
Mëpastaj zoti i tradhëtuar vështronte
Fushën ee mbuluar me qefin.
Si për një të vdekur madhështor.
Ah, si të shkoi ndërmend pabesia!
Si të shkoi ndërmend dëbora!
Më ke dashur shumë.
Por erdhi një ditë që shpike dëborën.
Tani udhët janë zënë.
Dhe unë rri e vërej fushën ku vdes madhërisht dashuria.
9-QIELLI I DJALERISE
Qielli i djalërisë në sqep të një zogu
Ra mbi korijen me perralla;
Nga kashta e kumtrit bie dhe bie
Tërfili i artë i qiejve.
Këmbanat e yjeve lëkunden me hare
Prerë nga hëna e majit.
Qielli i djalërisë në sqep të një zogu
U zhduk pas portës së ylberëve.
Zhduket pas portes së ngjyrave djalëria
Dhe mua trishtimi më mbulon
Nën një hënë që nuk di të buzëqeshë,
Në një botë qe nuk më kupton.
10- KENGE LAHUTE
MĂ« zuri gjumi i balladave
Dalin etrit pleq në prag të rapsodive
Dhe natë e ditë një zog më rri te kryet.
O ti zogu i zi i amanetit,
Për ku vrapon të bësh shi, o zog?
Dy tre shira ranë e u bë dimër,
Dy tre netë u deshem dhe u harruam.
Do të ngrihem e do të marr dynjanë
Por gjumi i balladave nuk më lë.
Dy tre shira ranë e u bë dimër,
Dy tre netë u deshëm dhe u grindëm.
11-KTHIM NE VENDLINDJE
Ja u ktheva përsëri në Shkodrën e mbretërve,
ngritur gur-gur
mbi supet lakuriq të një gruaje
nga vëllezërit tradhëtarë.
Mbi degët e shirave këndojnë zogjtë,
nën pemën e madhe të mesditës
gjethe të verdha bien mbi shpirtin tim.
Pastaj,
Unë i hedh drejt qiellit për të bërë një vjeshtë.
Ah, kur ishim të rinj dhe të bukur
Nuk na vajti mendja kurrë të bënim një vjeshtë.
Por ti tani nuk je mĂ«…
Tani
ti je në fillim të stinëve,
ndaj nuk më intereson loja e ajrit dhe e diellit
që ngrihet mbi re si mbi një sofër paganësh.
Shfaqen
në muzg trëndafilat e thurur me diell.
Ah, tani edhe trëndafilat na kujtojnë kamionët me djemtë e vrarë,
sa të bukur dhe të rinj ishin, o Zot!
Mirupafshim o djem në një planet pa diktaturë.
Në ajër
shfaqen patriarkët e poezisë shqipe:
Bogdani, Fishta, Mjeda dhe Migjeni,
etërit e mi sillen nëpër ajër se varret ua kanë thyer.
Tani
edhe mermeri i zërit tim është i thyer,
tani që erdhi mbrëmja
statuja e natës troket në dritaren e vjetër xhamëthyer.
12- TESTAMENT
Që fëmijë e kam kuptuar se kisha lindur
i mallkuar me art.
Gjërat i shihja ndryshe:
Nëpër shirat e vdekur peshqit fluturonin drejt
Çerdheve, te yjet. Në vend të borës binin zogj
në çdo dru.
Era si ketër brente degët.
Qante mbi mua nëna, shënmëria ime. Ave nëna ime!
Mos e pastë njeri këtë fat!
Kam dashuruar një Afërditë në Olimpin
e trëndafilave.
Pastaj erdhe ti tërë ikje.
Më vonë vije vetëm nëpër ëndrra, si perënditë ilire.
Kështu iku edhe rinia, filigrami i djalërisë,
i mallkuar me art.
Mos e pastë njeri këtë fat!
Tani që po vdes ëndërroj vetëm një kryq te koka
dhe të harrohem se nuk dua që edhe pas vdekjes
të më ndjekë mallkimi i artit.
Mos e pastë njeri këtë fat!
Po kur tĂ« vdes portreti im ka pĂ«r t‘u shfaqur nĂ«pĂ«r gjethe,
se unë kam patur miqësi me çdo dru.
Në stinën kur bien gjethet
do të bien edhe sytë e mi.
Tani e tutje shirat do jenë lotët e mi.
Mos e pastë njeri këtë fat!
