03 July 2019

🔵 Idromeno, i përvetësuar për një copë bukë internimi- nga K.P.Traboini

ERNEST LUIGJ ÇOBA -Nipi


IDROMENO – I PĂ‹RVETĂ‹SUAR PĂ‹R NJĂ‹ COPĂ‹ BUKĂ‹ INTERNIMI

Nga KOLEC  P. TRABOINI

KOL IDROMENO

Ka misione e misionarĂ« tĂ« çuditshĂ«m nĂ« kĂ«tĂ« botĂ« tĂ« pleksur keq, siç e konsideronte Shekspiri,  tĂ« cilĂ«t kinse duke kĂ«rkuar tĂ« nxjerrin prej historisĂ« vlera, nĂ« deduksione e amulli vetanake nuk mungojnĂ« tĂ« hedhin shkulmĂ« terrine edhe mbi atĂ« qĂ« ndrin e tĂ« bĂ«n krenar si komb. Dihet se gjithherĂ« ka pasur nga ata qĂ« nga dĂ«shira e ndezur shpirtpĂ«rvĂ«luese pĂ«r tĂ« hyrĂ« nĂ« analet e historisĂ«, ndĂ«rkohĂ« nĂ« paaftĂ«si tĂ« plotĂ« tĂ« krijojnĂ«, kanĂ« ndjekur njĂ« tragĂ« tjetĂ«r tĂ« kundĂ«rt me atĂ« tĂ« krijimit. JanĂ« pĂ«rpjekur pĂ«r tĂ« shtĂ«nĂ« nĂ« hije atĂ« qĂ« kanĂ« krijuar paraardhĂ«sit apo bashkĂ«kohĂ«sit e vet. Ai qĂ« dogji RomĂ«n quhej Neron dhe e vuri emrin nĂ« histori po aq tĂ« spikatun sa dhe perandorĂ«t qĂ« e ngritĂ«n lart emrin e perandorisĂ« dhe e bĂ«nĂ« tĂ« ndritshme atĂ«. ZumĂ« njĂ« emĂ«r rrĂ«nuesi, por historia na jep plot shĂ«mbĂ«llesa shekull pas shekulli, pĂ«r tĂ« ardhur deri nĂ« ditĂ«t tona. Nuk i kanĂ« shpĂ«tuar kĂ«saj dhune historike as emrat tanĂ« tĂ« mĂ«dhenj si Gjergj Fishta, e jo vetĂ«m. Paradoksalisht edhe pse sistemet e dhunshme ndĂ«rrohen simptomat e pĂ«rçmimit dhe pĂ«rçudnimit tĂ« historisĂ« e kulturĂ«s vazhdojnĂ«. Ka njĂ« tollovi tĂ« madhe edhe ndĂ«r bashkĂ«kohĂ«sit tanĂ«, nga ata qĂ« kĂ«rkojnĂ« tĂ« dalin e tĂ« bĂ«jnĂ« show mediatik me ide kinse tĂ« reja. Nuk do t’i hyja trajtimit tĂ« kĂ«tij aspekti sikur vitet e fundit tĂ« mos i ishin pĂ«rveshur edhe Da Vinçi-t shqiptar, Kol Idromeno.
NjĂ« prej atyre qĂ« pĂ«rpiqen thekshĂ«m tĂ« bĂ«jnĂ« “zbulime” nĂ« kĂ«tĂ« siujdhesĂ«n tonĂ« ballkanike Ă«shtĂ«  piktori Mustafa Arapi, i cili nĂ« “Gazeta Shqiptare” tĂ« datĂ«s 1 qershor 2017, shkroi mĂ« tĂ« pabesueshmen nĂ« fushĂ« tĂ« artit, kinse portretin e MotrĂ«s Tone (nĂ«nĂ«n e DadĂ«s sime Katrina Skanjeti -Traboini) nuk Ă«shtĂ« vepĂ«r e Kol Idromenos. MĂ« vjen ta pyes me zĂ« tĂ« lartĂ« sa tĂ« dĂ«gjojĂ« edhe Kol Idromeno nĂ« varr: Po kush e ka bĂ«rĂ«, o Mustafa? MeqĂ« i hyn valles çoje deri ne fund. Na thuaj emrin e piktorit tĂ« aluduar, sepse emri Nikolla Idromeno nĂ« telajon ku shfaqet mrekullia “Motra Tone” nuk qenka e mjaftueshme pĂ«r ju. PĂ«r mĂ« tepĂ«r si Ă«shtĂ« e mundur qĂ« Kol Idromeno, ky personalitet kaq i madh i artit shqiptar, i paska lejuar vetes tĂ« vĂ«rĂ« emrin e vet poshtĂ« veprĂ«s sĂ« njĂ« tjetri nga Italia, ku, e theksojmĂ«, nuk e dimĂ« tĂ« ketĂ« shkuar Antonia Skanjeti-Idromeno. Por edhe nĂ« pastĂ« shkuar nuk ka qenĂ« e veshur me rrobe tradicionale shkodrane por europiane. Ajo e kishte bashkĂ«shortin intelektual italian, mĂ«sues dhe veshja e saj e pĂ«rditshme ka qenĂ« allafrĂ«nga si nĂ« familjen prindĂ«rore, po njĂ«jtĂ« edhe nĂ« atĂ« tĂ« martesĂ«s, Skanjeti.
Jo vetëm e pabesueshme kjo pandehmë, por edhe e përzishme. E përzishme për çdo dashamirës arti, aq më tepër për ne që jemi pak a shumë të afërt me familjet Idromeno e Skanjeti, sepse Motra Tone para se pikturë ka qenë një njeri.
E gjithĂ« pandehma e kĂ«tij kritiku tĂ« vonuar Ă«shtĂ« se nga ana stilistike ndryshon portreti “Motra Tone” nga veprat e mĂ«vonshme, qofshin kĂ«to portrete apo kompozime. Po çfarĂ« ka kĂ«tu pĂ«r t’u çuditur. Ndryshe prej çdo vepre tjetĂ«r, Motra Tone e mĂ«vonshme, me veshje allafrĂ«nga,  Ă«shtĂ« dhembja e thellĂ« e Kol Idromenos, pikĂ«llimi piskamĂ« i vĂ«llait pĂ«r motrĂ«n e vdekur nĂ« moshĂ« tĂ« re. Ă‹shtĂ« vuajtje shpirtĂ«rore qĂ« e ka shoqĂ«ruar pĂ«r njĂ« kohĂ« tĂ« gjatĂ«. KĂ«tĂ« ndjesi humbĂ«se nuk e ka pasur Kol Idromeno nĂ« vitin 1883, kur datohet krijimi i portretit tĂ« parĂ«, anipse askush nuk e vĂ«rteton dot se ajo vepĂ«r nuk ka ardhur duke u pĂ«rsosur nĂ« detaje nga dora e piktorit edhe pas atij viti.
QĂ« vuajtja e piktorit ka qenĂ« e madhe e tregon fakti se  dekada mĂ« vonĂ« ai krijon portretin e dytĂ« tĂ«  “Motres Tone”. Mesa duket me kĂ«rkesĂ«n e vajzave tĂ« saj qĂ« tashmĂ« qenĂ« rritur. Po ashtu ai krijoi dhe portretin e babait tĂ« tyre, burrit tĂ« motrĂ«s Tone, Andrea Skanjeti. Trajtimi dhe tonaliteti i tĂ« dy portreteve tĂ« bashkĂ«shortĂ«ve Ă«shtĂ« pothuajse i njĂ«jtĂ«. TĂ« kĂ«rkosh kĂ«tu shkĂ«lqimin kromatik tĂ« portretit tĂ« vitit 1883 Ă«shtĂ« si tĂ« kĂ«rkosh tĂ« ngjallĂ«sh tĂ« vdekurin.
MOTRA TONE 1883
Dy portretet e prindĂ«rve janĂ« dhurata e Kol Idromenos pĂ«r pesĂ« mbesat e tij, vajzat e “MotrĂ«s Tone” pĂ«r t’i ruajtur nĂ« kujtesĂ«, sepse ato kur vdiq nĂ«na e tyre ishin ferishte, ndĂ«rsa babai kishte ndĂ«rruar jetĂ« nĂ« vitin 1908. Ato e njihnin nĂ«nĂ«n vetĂ«m nĂ«pĂ«rmjet pikturĂ«s me veshje  tradicionale. Por e vĂ«rteta Ă«shtĂ« se Motra Tone atĂ« veshje tradicionale e ka pasur vetĂ«m nĂ« pajĂ« e jo si veshje tĂ« pĂ«rditshme. Ajo ishte gruaja e njĂ« italiani, Andrea Skanjetit (i pari) qĂ« ashtu si Pietro Marubi, erdhi nga Italia e dha njĂ« kontribut tĂ« madh nĂ« shkollimin e pinjollĂ«ve tĂ« familjeve shkodrane duke krijuar njĂ« brez intelektualĂ«sh qĂ« do tĂ« bĂ«heshin krenaria e qytetit tĂ« ShkodrĂ«s. Pra vajza shkodrane Antonieta Skanjeti ishte ndĂ«r mĂ« tĂ« emancipuarat e kohĂ«s sĂ« vet. Ajo vishej me rroba europiane e tĂ« modĂ«s sĂ« kohĂ«s, rroba qĂ« vinin nga Italia. Edhe vajzat e saj po ashtu, tĂ« cilat, i shohim me veshje tradicionale vetĂ«m nĂ« fotografi.
Kol Idromeno mĂ« shumĂ« se angazhim artistik, nĂ« portretin me veshje allafrĂ«nga tĂ« MotrĂ«s Tone, ka pasur qĂ«llim tĂ« krijojĂ« imazhin e saj, dhe meqenĂ«se ajo nuk jetonte mĂ«, ai nuk mund t’i jepte atĂ« shkĂ«lqim drithĂ«rues qĂ« ka portreti i vitit 1883. Nuk mendoj se kjo diference e madhe stilistike e kualitative nĂ« pĂ«rdorimin e ngjyrave e pasurinĂ« e detajeve ka tĂ« bĂ«jĂ« me venitjen e talentit tĂ« piktorit ndĂ«r vite, siç thonĂ« skeptikĂ«t. Kurrsesi. PĂ«rkundrazi Ă«shtĂ« e shpjegueshme, gjithçka i nĂ«nshtrohet qĂ«llimit pĂ«r tĂ« cilin Ă«shtĂ« krijuar portreti nĂ« telajo. NdĂ«rsa nĂ« veprĂ«n e parĂ« kĂ«ndojnĂ« ngjyrat e tonet janĂ« tĂ« gĂ«zueshme,  sepse piktura Ă«shtĂ« krijuar kur Motra Tone ishte gjallĂ«, nĂ« tĂ« dytĂ«n tonet janĂ« serioze, madje diku-diku tĂ« trishtueshme nga qĂ« figura e krijuar tregon portretin e njĂ« njeriu qĂ« nuk jetonte mĂ«. Ishte pra njĂ« pĂ«rkujtim e pĂ«rshpirtje e nuk mund tĂ« kishte shkĂ«lqimin e veprĂ«s se vitit 1883. Prandaj na duket e pa arsyeshme dhe pa asnjĂ« bazĂ« pretendimi se  Motra Tone e vitit 1883 ka dorĂ«n e dikujt tjetĂ«r. Se pari duhet tĂ« kujtojmĂ« se, tjetĂ«r ndjesi ka njeriu kur kĂ«ndon e tjetĂ«r kur pĂ«rkujton amshimin, ani pse ai qĂ« i pĂ«rjeton ndjesitĂ« e kundĂ«rta Ă«shtĂ« i njĂ«jti njeri. Edhe nĂ« trajtimin ngjyrave nĂ« telajo funksionon kĂ«shtu. Ngjyrat kanĂ« ndjesinĂ« dhe frymĂ«n e atij qĂ« krijon. E njĂ«jta dukuri qĂ«ndron edhe pĂ«r vargjet poetike, por edhe pĂ«r muzikĂ«n.
MOTRA TONE
Po si vazhdon historia me skeptikët mbi veprën e për më tej edhe jetën e Kol Idromenos?
Lexojmë edhe pse nuk duam të besojmë: "Jeta e vepra e tij janë shembulli i qartë se si lindin dhe veniten talentet shqiptare". (Gazeta "Shqip" - Kolë Idromeno, i pari i tragjedisë së pikturës realiste shqiptare - Eleni Laperi, 15 gusht 2017).
Qenka venitur Kol Arsen Idromeno, ky Da Vinçi shqiptar, e zeza mbi tĂ« bardhĂ« nĂ« gazetĂ«n "Shqip",  me firmĂ« e me vulĂ« tĂ« studiueses nĂ« fjalĂ«. Ky po qĂ« Ă«shtĂ« studim-zbulim me tronditĂ« edhe mendjet mĂ« tĂ« kthjellĂ«ta. Por le tĂ« vazhdojmĂ« ta lëçisim edhe mĂ« tej zonjĂ«n Laperi, qĂ« tĂ« pĂ«rpiqemi sadopak tĂ« kuptojmĂ« ku e ka pasur ngulmimin studiues qĂ« tĂ« konsiderojĂ« Kol Idromenon tragjikun e pikturĂ«s shqiptare. Pse pra na paska qenĂ« Idromeno njĂ« piktor me thelb tragjik?:
“I ati (Arsen Idromeno- shĂ«nimi im K.T.) e ndihmoi djalin e tij tĂ« zhvillonte dhuntinĂ« pĂ«r pikturĂ«n, skulpturĂ«n, muzikĂ«n dhe fotografinĂ«, duke e ditur se ato nuk do ta bĂ«nin tĂ« pasur, duke mos e ditur se e shtynte tĂ« birin nĂ« njĂ« jetĂ« prej Ferri e Parajse.”, shkruan zonja Laperi.
Epo, mbase ajo nuk e di fare se kush ka qenë babai i Kol Idromenos dhe çfarë dhuntish ka pasur vetë ai, dhe pikërisht për këto aftësi të tij politeknike i mësoi të birit të gjitha mjeshtëritë, të cilat do ta ndihmonin për ta përballuar jetën. Madje shumë punime që krijuan traditën e arkitekturës të qytetit të Shkodrës, e që sot i admirojmë edhe të huajt, kanë qenë të Arsen e Kol Idromenos. Vetë Arsen Idromeno ka qenë arkitekt.
Me ndërtimet që bënë baba e bir në qytetin e Shkodrës kthyen paraqitjen e këtij qytetit nga orientale në oksidentale, me fytyrë e frymë nga Europa, zhvillimi më i madh në këtë qytet bashkë me lulëzimin e zejtarisë që e bënë qytetin më të njohur në Ballkan. Pra përafruan Shqipërinë me qytetërimin europian, shprehje e të cilit në këtë rast është arkitektura. Të krijosh një Europë të vogël në Shkodër të Shqipërisë së robëruar pesë shekuj, është me të vërtetë një punë e madhërishme. Historia nuk ia jep çdo kujt këtë mundësi e këtë lavdi.
Falë Arsen e Kol Idromenos, kur të huajt vinin në Shkodrën e pas tërmetit shkatërrues vitit 1905 dhe rindërtimin të qytetit mbi principe moderne, e ndjenin se ishin në Europë e jo në humbëtirat e Anadollit. E njëjta ndjesi të krijohet edhe sot kur kalon në pedonalen që mban emrin e Kolës, e cila në të vërtetë duhet të mbante emrin e atit dhe të birit, sepse ishte vepër e përbashkët.
Dhe Ă«shtĂ« e nevojshme tĂ« theksojmĂ« se Kol Idromeno nuk ka qenĂ« i varfĂ«r, sikur kjo studiuesja  kĂ«rkon ta shesĂ«. PĂ«rkundrazi ka qenĂ« njĂ« familje nĂ« gjendje shumĂ« tĂ« mirĂ«, dhe Kola, i cili bĂ«nte çdo lloj punĂ« qĂ« pĂ«rfshihet nĂ« artizanat, kishte tĂ« ardhura. Ne qĂ« jemi tĂ« afĂ«rt tĂ« rrethit familjar nuk dimĂ« tĂ« ketĂ« vuajtur Kol Idromeno pĂ«r bukĂ«n e gojĂ«s, nĂ« atĂ« kuptim qĂ« kjo zonjĂ« e quan “ferr parajsĂ«” tĂ« jetĂ«s sĂ« Kol Idromenos. Jeta e Idromenos nuk ka qenĂ« ferr, por njĂ« pasion i ndritur. Ka pasur fatkeqĂ«si familjare me vdekjen e djalit dy vjeçar, Zefit, si dhe motrĂ«s nĂ« moshĂ« tĂ« re, por ai kurrĂ« nuk Ă«shtĂ« mposhtur nga dhimbja. Kishte aq shumĂ« pasione e punĂ« sa nuk kishte kohĂ« tĂ« rrinte nĂ«pĂ«r skena pikĂ«lluese romantike siç e fantazon jetĂ«n e artistit Eleni Laperi.
Fantazitë e kësaj zonje që shkruan në irealitet vazhdojnë:
“Me KolĂ« Idromenon nis historia e tragjedisĂ« sĂ« pikturĂ«s realiste shqiptare nĂ« veçanti, nĂ« vazhdĂ«n e tragjedisĂ« sĂ« kulturĂ«s shqiptare nĂ« pĂ«rgjithĂ«si. Jeta e vepra e tij janĂ« shembulli i qartĂ« se si lindin dhe veniten talentet shqiptare.”
JanĂ« kĂ«to njĂ« retorike fjalĂ«sh pa ditur se kujt i adresohen e pĂ«r çfarĂ«. NjĂ« mendim skematik pĂ«r tĂ« shkuarĂ«n tragjike, se e shkuara na qenka vetĂ«m tymnajĂ«.  E kemi vuajtur kĂ«tĂ« mendĂ«si gjysmĂ« shekulli nĂ« mungesĂ« tĂ« lirisĂ«. Gjykime tĂ« tilla nihiliste dhe kategorike nuk i shĂ«rbejnĂ« askujt. As atyre qĂ« i kanĂ« dhe i shprehin.  E vĂ«rteta Ă«shtĂ« se shpesh herĂ« dritĂ«n e diellit mĂ« shumĂ« se nĂ« qiell duhet ta kemi nĂ« mendje. Sado e shkĂ«lqyer tĂ« jetĂ« drita ndodh qĂ« nuk arrijmĂ« ta shohim. Pse e them kĂ«tĂ«? Sepse tĂ« konsiderosh Idromenon, pĂ«rpara tĂ« cilit mahnitej i madhi Odise Paskali, nĂ« njĂ« dĂ«shtak tragjik Ă«shtĂ« njĂ« guxim i çartun. MĂ« tĂ« vĂ«rtetĂ« Ă«shtĂ« krejt e pa konceptueshme dhe shkrime tĂ« tilla nuk meritojnĂ« tĂ« kenĂ« vĂ«mendje e as tĂ« lexohen. Veç tundimi i madh mĂ« bĂ«n tĂ« reagoj e tĂ« them se jeta e artistĂ«ve nuk Ă«shtĂ« njĂ« terren ku mund tĂ« fryjmĂ« e  shfryjmĂ« egoizmin tonĂ«, qoftĂ« ky profesional, studimor apo pĂ«rsiatje vetanake jashtĂ« vetkontrollit.
Pa shkuar njĂ« kohĂ« e gjatĂ«, qĂ« kur ka hedhur njĂ« shkul terrinĂ« e hije mbi talentin e Kol Idromenos, kjo zonjĂ« e nderuar, Eleni Laperi pra, del e flet ne media, pĂ«r kĂ« do thoni ju,  bash sak pĂ«r meritat e Kol Idromenos, me atributin kjo zonjĂ« si "kĂ«shilltare e EkspozitĂ«s" sĂ« GalerisĂ« KombĂ«tare tĂ« Arteve figurative TiranĂ« pĂ«r Kol Idromenon. Dhe kinse ka zbuluar portretin e Monsinjor Dom Ernest ÇobĂ«s tĂ« punuar nga daja i tij Kol Idromeno. Monsinjorit, tĂ« cilit portretin ia morĂ«n nĂ« GalerinĂ« e Artit, por jetĂ«n ia shuan nĂ« qelitĂ« e burgjeve tĂ« diktaturĂ«s.
Kësisoj nuk ka pasur kurrfarë nevoje e gjë prej gjëje për të zbuluar, sepse nipat e Monsinjorit janë gjallë dhe e kanë pasur Monsinjorin dhe portretin e tij në shtëpi.
DORËSHKRIM I DOM ERNEST ÇOBËS
KĂ«tu Ă«shtĂ« vendi pĂ«r tĂ« treguar mĂ« shumĂ« pĂ«r njeriun qĂ« Ă«shtĂ« pikturuar nĂ« tĂ«, sepse gjithĂ«herĂ« portretet nĂ« telajo e kanĂ« njĂ« histori po aq interesante e me vlerĂ« sa dhe mjeshtĂ«ria e ngjyrave dhe kompozimit. Piktura nĂ« kĂ«tĂ« rast Ă«shtĂ« njeriu, i pandashĂ«m kurrĂ« prej saj. Dihet qĂ« Kol Idromeno e kishte shtĂ«pinĂ« e studion nĂ« rrugĂ«n Gjuhadol nĂ« ShkodĂ«r. MeqĂ« nuk kishte trashĂ«gimtar ka marrĂ« gjithnjĂ« pas vetes Orsolina Skanjetin, bijĂ«n mĂ« tĂ« vogĂ«l tĂ« MotrĂ«s Tone. Ajo ishte martuar me njĂ« pinjoll tĂ« familjes Çoba, Luigjin, qĂ« e thĂ«rrisnin Xhixhi. Orsolina Skanjeti – Çoba, pas vdekjes para kohĂ« tĂ« bashkĂ«shortit tĂ« vet, bashkĂ« me gjashtĂ« fĂ«mijĂ«t, katĂ«r vajza dhe dy djem (Gjyzepina, Gjyliana, Vitorja, Linda si dhe Ernesti dhe Leci)  vazhdonin tĂ« jetonin nĂ« shtĂ«pinĂ« e dajĂ«s sĂ« vet. Me vdekjen e dajĂ«s Kol Idromeno dhe CinĂ«s, tĂ« cilĂ«t nuk kishin trashĂ«gimtarĂ«, OrsolinĂ«s i mbeti çdo gjĂ« qĂ« kishte lĂ«nĂ« Kol Idromeno. E kĂ«tu hyjnĂ« shtĂ«pia, studio fotografike dhe pikturat e tij. Por kur trashĂ«gimtarĂ«t e OrsolinĂ«s vendosĂ«n ta shesin shtĂ«pinĂ«, shumëçka nga studioja e Kol Idromenos mbeti nĂ« dorĂ«n e fatit.
Kam qenĂ« mjaft herĂ« nĂ« atĂ« shtĂ«pi me DadĂ«n KatrinĂ« kur isha fĂ«mijĂ«, kam nĂ« kujtesĂ« mjaft detaje, çardakun, odĂ«n e xhamave, pusin nĂ« oborr dhe ndonjĂ« pikturĂ« varur nĂ« mure. NjĂ« herĂ« qĂ« kthehesha nga shkolla nĂ« rrugĂ«n Gjuhadol, te cepi  shtĂ«pisĂ« sĂ« Kol Idromenos ku kishin hyrĂ« pronarĂ« tĂ« rinj, mĂ« kapi vĂ«shtrimi shumĂ« xhama tĂ« thyer. Ishin xhama tĂ« hollĂ« dhe tĂ« zinj, çfarĂ« nuk kisha pasur rast tĂ« shihja mĂ« parĂ«. Mora disa prej tyre nĂ« dorĂ« dhe vura re disa figura njerĂ«zore si hije nate, qĂ« m’u dukĂ«n tĂ« frikshme. MegjithatĂ« mora njĂ«rĂ«n prej tyre, qĂ« ishte sa gjysma e njĂ« fletoreje dhe e futa nĂ« çantĂ«. Kur shkova nĂ« shtĂ«pi gjeta DadĂ«n KatrinĂ« qĂ« po gatuante. MĂ« pa me duar tĂ« pista e mĂ« pyeti pse tĂ« janĂ« nxirĂ« ashtu. I tregova xhamin e zi e tĂ« thyer. MĂ« pyeti se ku e mora dhe unĂ« i tregova se kalova para shtĂ«pisĂ« sĂ« teze OrsolinĂ«s. Dada KatrinĂ« u vrenjt dhe nĂ«  çast e kuptova se u mĂ«rzit shumĂ«. Ajo çfarĂ« ruaj nĂ« kujtesĂ« janĂ« fjalĂ«t: “Paskan shkatĂ«rruar odĂ«n e xhamave tĂ« dajĂ«s.” FjalĂ« qĂ« tani mĂ« tingĂ«llojnĂ« akoma mĂ« pikĂ«lluese se asaj dite kur, si harabel i gĂ«zuar kaloja nĂ« rrugĂ«n Gjuhadol, pĂ«r tĂ« shkuar tek Dada KatrinĂ« me njĂ« copĂ« xham tĂ« thyer tĂ« dajĂ«s sĂ« saj Kol Idromeno. Ishte njĂ« humbje qĂ« i kushton kohĂ«s aq shumĂ«.
GjithĂ«sesi interesi pĂ«r veprat e Kol Idromenos nga Galeria e Arteve TiranĂ« kanĂ« qenĂ« menjĂ«herĂ«  pas hapjes sĂ« saj nĂ« janar 1954. Dhe meqenĂ«se familja e Orsolina ÇobĂ«s ishte nĂ« gjendje jo tĂ« mirĂ« ekonomike, me gjithĂ« hezitimin, mĂ« sĂ« fundi pranuan ta shisnin portretin e Motres Tone, nĂ«nĂ«s sĂ« OrsolinĂ«s, KatrinĂ«s, MilenĂ«s (nĂ«na e poetit Zef Zorba kjo e fundit) si  dhe dy motrave tĂ« tjera qĂ« ndodheshin nĂ« KosovĂ«. NĂ« kujtesĂ«n time Ă«shtĂ« e fiksuar dita kur Dada ime KatrinĂ« erdhi nĂ« shtĂ«pi e solli njĂ« sasi paresh tĂ« cilat i vuri nĂ« komo duke thĂ«nĂ«  “e kanĂ« shitur portretin e nanĂ«s Tone dhe mĂ« dhanĂ« pjesĂ«n teme”. Ky detaj Ă«shtĂ« familjar e mbase nuk ka rĂ«ndĂ«si, por gjithsesi pohon njĂ« tĂ« vĂ«rtetĂ«, Galeria e Arteve TiranĂ« e dinte se nĂ« shtĂ«pinĂ« e Orsolina ÇobĂ«s ndodheshin dhe vepra tĂ« tjera tĂ« Idromenos. Rin Andrakja, qĂ« mban emrin e dajĂ«s, Monsinjorit Ernest Çoba, me tĂ« cilin shoqĂ«roheshim nĂ« fĂ«mini dhe nĂ« rini, mĂ« kujtoi sĂ« fundi tĂ«rĂ« peripecitĂ« qĂ« kishin tĂ« bĂ«nin me portretin e dajĂ«s, por dhe familjen e vet.
AUTORI I SHKRIMIT K.T. DHE ERNEST ANDRAKIA, 1970.
Pas ndalimit tĂ« fesĂ« ku Kisha e Madhe pĂ«soi fatin e keq tĂ« bĂ«hej pallat sporti, Dom Ernest Çoba, Arkipeshkvi i KishĂ«s Katolike nĂ« ShqipĂ«ri, u largua nga Qela (rezidenca e klerikĂ«ve katolikĂ«) ku mbante dhe portretin e bĂ«rĂ« nga daja i vet Kol Idromeno. AtĂ« e kishte si gjĂ« tĂ« shtrenjtĂ«. Mbaj mend se jo shumĂ« kohĂ« mĂ« parĂ«, nĂ« vjeshtĂ« 1966, kur isha me leje nga ushtria, kisha shkuar pĂ«r tĂ« takuar Dom Erneston nĂ« QelĂ«. ShoqĂ«ruesi qĂ« bĂ«nte detyrĂ«n e portierit, mĂ« çoi nĂ« paradhomĂ«n e apartamentit tĂ« Dom Ernestos dhe aty nĂ« mur qĂ«ndronte pikĂ«risht portreti pĂ«r tĂ« cilin po flasim. Dom Ernesto u detyrua tĂ« jetonte me familjen e motrĂ«s GjyljanĂ« e cila kishte dy fĂ«mijĂ«, Toninin dhe Rinin. Burrin e kishte italian dhe ishte riatdhesuar. Ishin katĂ«r persona nĂ« familje dhe nuk jetonin mĂ« nĂ« shtĂ«pinĂ« e Kol Idromenos, tĂ« cilĂ«n e kishin shitur, por nĂ« njĂ« shtĂ«pi me qira. Ishin nĂ« gjendje tĂ« vĂ«shtirĂ« ekonomike. Dom Ernesto ishte i sĂ«murĂ«, merrte ilaçe, gjĂ« qĂ« e vĂ«shtirĂ«sonte akoma mĂ« shumĂ« gjendjen. PikĂ«risht nĂ« kĂ«tĂ« kohĂ« arrestohet nĂ«na e djemve, motra e monsinjorit. Djali i madh, Tonini, ishte mĂ«sues nĂ« fshatrat e PukĂ«s. Dom Ernestoja i tha njĂ« ditĂ« Toninit se, meqĂ« kushtet janĂ« tĂ« vĂ«shtira tĂ« shikonte se mos e blenin nĂ« TiranĂ« portretin qĂ« i kishte ba daja KolĂ«. Tonini kishte shkuar nĂ« GalerinĂ« e Arteve dhe ata ia kishin mbajtur pĂ«r t’i bĂ«rĂ« ekspertizĂ«n dhe vlerĂ«simin. Po kjo donte shumĂ« muaj i kishin thĂ«nĂ«. NdĂ«rkohĂ« kishte ndodhur njĂ« ngjarje dhe fati i Toninit ishte i pĂ«rcaktuar tashmĂ«. Kur ishte arrestuar Gjyljana Çoba- Andrakia, hetuesit dhe policia e kishin bastisur shtĂ«pinĂ«. Diku sirtarĂ«ve kishin gjetur njĂ« fletore me vjersha rinore tĂ« Tonin Andrakes. I morĂ«n fshehurazi, i analizuan sipas programit  pĂ«r tĂ« zbuluar armiq dhe i konsideruan pesimiste, prandaj u arrestua dhe dĂ«nua edhe ai si e Ă«ma me akuzĂ«n “pĂ«r agjitacion e propagandĂ« kundĂ«r pushtetit popullor”. Mesa duket sigurimi komunist ia kishte vĂ«nĂ« syrin kĂ«saj familjeje pĂ«r ta shkatĂ«rruar. Nuk mjaftuan me kaq. GjĂ«ma kĂ«saj herĂ« do tĂ« binte mbi pjestarin e tretĂ« tĂ« familjes, Dom Erneston. Rin Andrakia mbeti vetĂ«m nĂ« familje. Por edhe atĂ« nuk do ta kursenin. E internuan nĂ« Dragot tĂ« Elbasanit. Rini tregon se pasi kishte bĂ«rĂ« katĂ«r vjet internim nĂ« fshat, i afruan lirimin njĂ« vit para kohe me kusht qĂ« tĂ« jetonte aty e tĂ« mos ikte nĂ« ShkodĂ«r. NjĂ« dinakĂ«ri e pashoqe kjo pĂ«r t’i shpĂ«rbĂ«rĂ« familjet katolike shkodrane qĂ« ata tĂ« mos ktheheshin mĂ« nĂ« vendlindje. Kur isha nĂ« gjysmĂ« lirie, tregon Rini, i kishte ardhur njĂ« letĂ«r. Aty thuhej se njĂ« pjesĂ«tar i familjes Andrakia kishte lĂ«nĂ« para katĂ«r vjetĂ«sh njĂ« portret nĂ« pikturĂ« pĂ«r ta vlerĂ«suar dhe duhej tĂ« vinte pĂ«r ta mbyllur çështjen. VetĂ« Rini nuk e dinte se pĂ«r cilĂ«n pikturĂ« bĂ«hej fjalĂ«. Kur shkoi nĂ« GalerinĂ« e Arteve i thanĂ« se kemi njĂ« pikturĂ« tĂ« familjes tuaj. “KanĂ« kaluar vite e nĂ« bazĂ« tĂ« rregullit nĂ«se edhe mĂ« tej nuk interesohej njeri vepra konfiskohej nga shteti”. Ishte nĂ« dilemĂ« Rini. Kaq halle kishte mbi supe, pjesĂ«tarĂ« tĂ« familjes burgjeve e vetĂ« nĂ« internim, sa nuk e vuri fare nĂ« sy problemin e pikturĂ«s. U tha ta gjykonin ata si ekspertĂ« qĂ« ishin. Do tĂ« japim njĂ« sasi tĂ« vogĂ«l lekĂ«sh, ia prenĂ« shkurt. Rini hezitoi dhe u shpreh se mĂ« mirĂ« do tĂ« merrte pikturĂ«n se nuk mund tĂ« vendoste ai pĂ«r shitjen e saj. MirĂ«, i thanĂ«, tĂ« vinte ai qĂ« e ka dorĂ«zuar. VetĂ«m atij ia jepnin.  Rini u tha hapur se prurĂ«si ishte i vĂ«llai qĂ« ndodhej nĂ« burg. AtĂ«herĂ« gjithçka ndryshoi. MeqĂ« ai nga burgu nuk vinte vepra konfiskohej e mbetej pronĂ« e galerisĂ«. Çështja ishte kopsitur aq mirĂ« nga aparatçikĂ«t. Shkuan nĂ« MinistrinĂ« e Arsimit e pas disa sorollatjeve ia thanĂ« hapur, merr  ca para se kjo vepĂ«r nuk iu kthehet mĂ«. Dhe sa mĂ« afruan, thotĂ« Rini, dymijĂ« lekĂ« tĂ« asaj kohe. Sa pĂ«r tĂ« blerĂ« njĂ« metĂ«r stof pĂ«r pantallona. KĂ«shtu portreti i dajĂ«s qĂ« tashmĂ« kishte vdekur nĂ« burg, kujton Rin Andrakia, i cili sot e ndan jetĂ«n mes ItalisĂ« dhe ShqipĂ«risĂ«, mbeti nĂ« GalerinĂ« KombĂ«tare tĂ« Arteve pĂ«r njĂ« copĂ« bukĂ« internimi.
Tani çfarĂ« ka kĂ«tu pĂ«r t’u pĂ«rpjekur e stĂ«rmunduar se kush Ă«shtĂ« nĂ« kĂ«tĂ« portret kur gjithçka flet pĂ«r dom Ernest ÇobĂ«n, martirin e fesĂ« katolike, i lindur nĂ« ShkodĂ«r mĂ« 16 shkurt 1913, i arrestuar mĂ« 29 prill tĂ« vitit 1976, dĂ«nuar pa asnjĂ« fakt me 25 vjet heqje lirie, vrarĂ« me injeksion nĂ« spitalin e burgut tĂ« TiranĂ«s mĂ« 8 janar tĂ« vitit 1980.
Mbeten lapidare fjalĂ«t qĂ« iu thoshte gjykatĂ«sve komunistĂ« “E kam urryer, e urrej e do ta urrej komunizmin sa tĂ« kem frymĂ«!”.  ShĂ«nojani kĂ«to fjalĂ« tĂ« martirit poshtĂ« portretit qĂ« i bĂ«ri daja i vet Kol Idromeno, aty nĂ« GalerinĂ« KombĂ«tare tĂ« Arteve nĂ« TiranĂ«. Ai Ă«shtĂ« njĂ« portret i identifikuar qĂ«kur Ă«shtĂ« krijuar nĂ« vitin 1927.
Dhe pĂ«r ta mbyllur, bash pĂ«r kĂ«tĂ« na venĂ« punĂ«t mbarĂ« ne shqiptarĂ«ve, se kemi kĂ«shilltarĂ« qĂ« bĂ«jnĂ« “zbulime” dhe njĂ« mjeshtrit tĂ« madh si Kol Idromeno, qĂ« na ka dhuruar njĂ« “XhokondĂ«” shqiptare dhe njĂ« “DasĂ«m shkodrane”, t’i vĂ«mĂ« nĂ« dyshim talentin.
O Tempera, o Mores!

OBORRI I SHTĂ‹PISĂ‹


Editor: ©