09 August 2015

🔮 VĂ«shtrim mbi gjuhĂ«n shqipe nĂ« vitin 1810 / nga Kolec Traboini

Vështrim mbi gjuhën shqipe në vitin 1810

Nga Kolec TRABOINI

Hobhouse, John Cam, Lord Broughton. “NĂ«pĂ«r ShqipĂ«ri, dhe krahinat e tjera tĂ« TurqisĂ« nĂ« EvropĂ« dhe Azi, nĂ« KonstandinopojĂ«, gjatĂ« viteve 1809 dhe 1810”  Vol Ι-II, LondĂ«r, James Cawthorn, 1813.

John Cameron Hobhouse (1786-1869), qĂ« mĂ« vonĂ« do tĂ« marrĂ« titullin e lartĂ« Lord Broughton, u bĂ« mik i Bajronit kur ata ishin me studime nĂ« Kembrixh, dhe ishte shpesh shoqĂ«rues nĂ« udhĂ«timet e poetit tĂ« madh. NĂ« shtator 1809 Bajroni dhe Hobhouse ishin nĂ« MaltĂ« dhe shfrytĂ«zuan rastin pĂ«r njĂ« udhĂ«tim me njĂ« anije qĂ« do tĂ« shkonte nĂ« PrevezĂ«, njĂ« qytet shqiptar nĂ« ÇamĂ«ri. MĂ« pas shkuan dhe nĂ« TepelenĂ« ku takuan Ali PashĂ«n, i cili i priti me nderime tĂ« mĂ«dha. Duke u kthyer nĂ« JaninĂ«, atĂ«herĂ« njĂ« qytet i madh i PerandorisĂ« Osmane, Hobhouse dhe Lord Bajroni udhĂ«tuan nĂ«pĂ«rmjet Acarnania pĂ«r nĂ« Delfi dhe pĂ«rfunduan nĂ« AthinĂ«, ku qĂ«ndruan pĂ«r dhjetĂ« javĂ«. GjatĂ« kĂ«saj kohe, Hobhouse vizitoi MegarĂ«n, AtikĂ«n dhe KalkidhĂ«n. NĂ« vitin 1810 ata u ndanĂ«: Lord Bajroni u kthye nĂ« AthinĂ«, ndĂ«rsa Hobhouse u nis pĂ«r nĂ« Angli, ku ai u pĂ«rfshi nĂ« jetĂ«n politike. Nga ky udhĂ«tim fillimisht nĂ« 1813, botoi njĂ« libĂ«r pĂ«rshtypjesh  pĂ«r vendet nga kaluan nĂ« ShqipĂ«ri dhe Greqi me titull “NĂ«pĂ«r ShqipĂ«ri, dhe krahinat e tjera tĂ« TurqisĂ« gjatĂ« viteve 1809 dhe 1810”.  MĂ« vonĂ« u bĂ« anĂ«tar i parlamentit, shĂ«rbeu si sekretar pĂ«r luftĂ«n nĂ« kabinetin kryeministrit Charles Grey (1830–1834) dhe ka mbajtur poste nĂ« qeveritĂ« e mĂ«vonshme. Dy vĂ«llime e librit tĂ« tij u botuan shumĂ« herĂ«, madje deri edhe nĂ« vitin 2015.

PĂ«r ShqipĂ«rinĂ« dhe shqiptarĂ«t flitet gjatĂ« gjithĂ« librit voluminoz, por nĂ« fundin e vĂ«llimit tĂ« dytĂ« ka njĂ« ekstrat ku gjenden 20 faqe vĂ«shtrim mbi  gjuhĂ«n shqipe duke e parĂ« nĂ« njĂ« plan gjithĂ«pĂ«rfshirĂ«s, sepse kjo gjuhĂ« flitej jo vetĂ«m nĂ« krahinat e njohura si trojet shqiptare, por anembanĂ« GreqisĂ«. Kemi njĂ« analizĂ« me karakteristikat e gjuhĂ«s shqipe, tiparet dhe natyra e saj, aspekte tĂ« gramatikĂ«s, tĂ« zgjedhimit tĂ« foljeve, emrat, pĂ«remrat madje edhe numĂ«rimin nĂ« gjuhĂ«n shqipe. E rĂ«ndĂ«sishme  Ă«shtĂ« se ai ka studiuar me kujdes nĂ« terren tĂ« folurĂ«n shqipe tĂ« arvanitasve tĂ« AtikisĂ«, rreth e qark AthinĂ«s. John Cam. Hobhouse sjell edhe vĂ«shtrimin mbi njĂ« fjalor tĂ« gjuhĂ«s shqipe tĂ« Da Lecce. DimĂ« qĂ« kĂ«tĂ« libĂ«r e ka njohur e vlerĂ«suar Faik Konica, sepse nĂ« disa raste ai i referohet vĂ«llimeve tĂ« Hobhouse nĂ« revistĂ«n “Albania”.
ËshtĂ« pĂ«r t’u admiruar puna e kĂ«tij udhĂ«tari anglez qĂ« ka njohuri edhe nga gjuhĂ«sia qĂ« ka lĂ«nĂ« tĂ« dokumentuar mjaft trajta tĂ« shprehuri tĂ« shqipes. Ai qĂ« nĂ« fillim shpreh shqetĂ«simin qĂ« kanĂ« shqiptarĂ«t se nuk kanĂ« alfabetin e tyre pĂ«r tĂ« shprehur mirĂ« e saktĂ« gjuhĂ«n e vet. NĂ« kĂ«rkimet e bashkĂ«bisedimet e veta me shqiptarĂ«t duke pĂ«rfshirĂ« dhe shqiptarĂ«t e rrethinave tĂ« AthinĂ«s, ai shprehet se nuk sheh ndonjĂ« ndryshim nĂ« mes tĂ« gjuhĂ«s shqipe qĂ« pĂ«rdorin nĂ« Atiki dhe asaj qĂ« pĂ«rdorin nĂ« Epir. ËshtĂ« e njĂ«jtĂ«, Ă«shtĂ« gjuhĂ« shqipe. Sapo nis kapitullin “Gjuha Shqipe” ai shkruan se ka nĂ« dorĂ« librin e Pader Francesko Maria da Lecce me titull “Osservationi Grammaticalli nella lingua albanese....  In Roma Della Stamperia della Sag. Congr: di Prop. Fede, 1716”.
NĂ« vĂ«zhgimet qĂ« bĂ«n Da Lecce, nĂ« librin e tij, J.C. Hobhouse e konsideron tĂ« gabuar mendimin se gjuha shqipe nuk Ă«shtĂ« e shkruar, dhe veçmas duke nxjerrĂ« si shkak vĂ«shtirĂ«sitĂ« nĂ« problemin e gramatikĂ«s sĂ« shqipes nĂ« pĂ«rshtatjen e njĂ« alfabeti. Ky konkluzion i gabuar vjen thotĂ« Hobhouse, sepse Da Lecce nĂ« librin e tij Ă«shtĂ« mbĂ«shtetur mĂ« sĂ« shumti tek pĂ«rvoja e misionarĂ«ve fetarĂ« tĂ« huaj, kryesisht italianĂ« qĂ« kanĂ« shĂ«rbyer nĂ« ShqipĂ«ri e qĂ« kanĂ« hartuar gramatika jo tĂ« sakta qĂ« shprehin tingujt e shqipes. Gramatika qĂ« paraqet PadĂ«r Da Lecce Ă«shtĂ« njĂ« udhĂ«zues qĂ« Ă«shtĂ« pĂ«rdorur pĂ«r misionarĂ«t e rinj tĂ« fesĂ« qĂ« vinin nĂ« ShqipĂ«ri si njĂ« udhĂ«zues qĂ« nĂ« fund tĂ« fundit nuk Ă«shtĂ« mbĂ«shtetur nĂ« ndonjĂ« model apo studiues e njohĂ«s profesionalĂ« tĂ« gjuhĂ«s. I konsideron si pĂ«rvoja empirike dhe jo shkencore. Çdo shpjegim Ă«shtĂ« bĂ«rĂ« duke u mbĂ«shtetur nĂ« pĂ«rqasje me italishten. PikĂ«risht pĂ«r kĂ«tĂ« Hobhouse  merr pĂ«rsipĂ«r nĂ« 20 faqe tĂ« librit tĂ« vet, libri i dytĂ« shtesĂ«, njĂ« analizim tĂ« gramatikĂ«s sĂ« gjuhĂ«s shqipe duke nxjerrĂ« karakteristikat e saj. ShumĂ« gĂ«rma tĂ« italishtes i pĂ«rshtaten tingujve tĂ« shqipes, por jo tĂ« gjitha konstaton ai, prandaj lind nevoja e disa shenjave grafike tĂ« veçanta.
“Kam mbledhur- shkruan Hobhouse- njĂ« numĂ«r tĂ« madh fjalĂ«sh e shprehjesh tĂ« shqiptarĂ«ve tĂ« fshatrave tĂ« AtikĂ«s,  pĂ«rreth AthinĂ«s dhe dĂ«shiroj ta vendos nĂ« fund tĂ« librit si shtesĂ« pĂ«r tĂ« parĂ« sa qĂ«ndrojnĂ« ato qĂ« shkruan Da Lecce. Duke krahasuar dy raste specifike, shkruan Hobhouse, unĂ« konstatoj se fjalĂ« e shprehje tĂ« tĂ«ra tĂ« folura shqipe tĂ« AtikĂ«s janĂ« krejt ngjashĂ«m me ato tĂ« Epirit, natyrisht me ndryshime fare tĂ« vogla si karakteristika e nuancat dialektesh si nĂ« çdo gjuhĂ« tjetĂ«r. Ai merr nĂ« analizĂ« emrat, mbiemrat, pĂ«remrat, parafjalĂ«t, numĂ«roret, foljet dhe kohĂ«t e tyre duke sjellĂ« shembuj me fjalĂ« e fjali tĂ« plota qĂ« tregojnĂ« me sa vĂ«mendje i ka studiuar karakteristikat e gjuhĂ«s shqipe dhe ligjĂ«sinĂ« e brendshme tĂ« gramatikĂ«s nĂ« prirjet e zhvillimit tĂ« saj, pa harruar leksikografinĂ« dhe pĂ«rshĂ«ndetjet tipike shqiptare.
NĂ« konkluzionet e tij autori Hobhouse thotĂ« se kĂ«to vĂ«shtrime mbi gjuhĂ«n shqipe janĂ« si shĂ«nime njohĂ«se e nĂ«se ata nuk e plotĂ«sojnĂ« krejt e tĂ« plotĂ« njohjen e gjuhĂ«s shqipe, mjaft mirĂ« do tĂ« ishte qĂ« lexuesi tĂ« adresohet tek libri i Da Lecces, por nĂ«se edhe kĂ«tĂ« nuk e konsideron tĂ« plotĂ« atĂ«herĂ« i mbetet tĂ« ushtrohet duke u mbĂ«shtetur tek gramatika pĂ«r tĂ« cilĂ«n jepet njĂ« shembull mesa duket i mbĂ«shtetur tek Da Lecce nĂ« vitin 1716  se si mund tĂ« komunikohet nĂ« gjuhĂ«n shqipe.
Po e sjellim letrĂ«n origjinale nga faqja 433 e librit  dhe nĂ« vazhdim tĂ« pĂ«rshtatur.

Arbenorit.
Arbenuer i dasciuni  ket’ gramatiken  e sckrova io per dzottinii tande, ki di mĂ a fort, e mĂ a nkΘieet, se une: por atĂ  Fratini ki viiene per se largu me i Ăč scerbbouem. E persĂš ket nde dee te Romese skane hĂ bĂšr  te ghiuse sate: pune emire asct,  ki maa pare ta marrene vesc kaha. Nde te pelcheft hessapi i kessai letre ( te lutem) me fale  Tinedzott, se dĂ  mĂče scendetne me mbaruem kach pune, nde mos e paccia mire riĂšscpitune fialata ndieiima: persĂš luftova, sa mĂčita,  me i vum pĂ a  hile,  sicundrese m’ fali dzottouni, me te dcilne pacc jeten’ e giatt, e te pouΘ dĂČrene.

Arbnorit.
Arbnor i dashtun ket’ gramatikĂ«n  e shkrova jo pĂ«r zotnin tande, ti e di ma fort,
e ma afĂ«r se unĂ«: por pĂ«r At Fratinin qĂ« vjen prej sĂ« largu e pĂ«r ti shĂ«rbye. E kjo sepse kĂ«ta tĂ« RomĂ«s s’kanĂ« haber tĂ« gjuhĂ«s sate: punĂ« e mirĂ« asht qĂ« ma parĂ« ta marrin vesh se kah Ă«shtĂ«. NĂ« tĂ« pĂ«lqeftĂ« shkrimi  i kĂ«saj letre (tĂ« lutem) tĂ« mĂ« fali  Zoti ynĂ«, tĂ« mĂ« jap mua shĂ«ndet me mbaru kĂ«tĂ« punĂ«, nĂ« mos i paça respektu  fjalĂ«t tĂ« kĂ«rkoj ndjesĂ«: sepse luftova, sa munda,  me i vue pa hile,  sikur mi fali do Zoti ynĂ« me tĂ« cilin paç jetĂ«n’ e gjatĂ«, e tĂ« puth dorĂ«n.

NĂ« vazhdim autori shkruan se tĂ« vetmet fragmente tĂ« regjistruara nga arvanitĂ«t e AtikĂ«s,  fshatrat qĂ« e rrethojnĂ« AthinĂ«n,  ishin tre strofa tĂ« njĂ« kĂ«nge arvanite- shqipe qĂ« pĂ«rmbajnĂ« thirrje dĂ«shpĂ«ruese tĂ« njĂ« arvaniti drejtuar njĂ« vajze tĂ« re.

De vdeksa tema kquash be gropa targalissa.
Tete coombeesema bundi tema pustrosh me sisa.

Vdekea athe me savanosna.
A pastai me metasnosa.

Vdekea athe de klish me kialn.
A pastai rovne te kliagn.

Vihet re se përkthimi në anglisht i kësaj poezie nuk është krejt e saktë, por e përafërt. Po përpiqemi ta sjellim në shqipërim të lirë në gjuhën e sotme letrare.

Në vdeksha të më çosh tek gropa përqafuar
Të mbështetem e së fundi të më pushtosh me sisa

Vdiqa e atëherë më mbështollën në çarçaf
Më lanë e pastaj ikën larg.

Vdiqa dhe në kishë më futën në varr.
E pastaj harruan të më qajnë.

Ky libĂ«r historik nĂ« dy volume tĂ« mĂ«dha Ă«shtĂ« botuar me dhjetĂ«ra herĂ«, madje nĂ« kuadrin e 200 vjetorit tĂ« botimit tĂ« parĂ« njohu disa botime, nĂ« 2011, 20013, 2014 dhe 2015. Libri nĂ« dy volume ka njĂ« vlerĂ« shumĂ« tĂ« madhe pĂ«r tĂ« njohur zhvillimet nĂ« fillimin e shekullit tĂ« 19-tĂ« nĂ«pĂ«r qytetet shqiptare si Tepelena, Preveza, Parga, Arta (Ambrakia e lashtĂ«), Janina e me tej nĂ« AtikĂ«, Peleponez e ishuj, kudo ku ky mik i madh e bashkudhĂ«tar i Bajronit dhe shqiptarĂ«ve takonte njerĂ«z qĂ« flisnin gjuhĂ«n shqipe. I pĂ«rshkruan ata besnikĂ«, tĂ« cilĂ«t madje krejt me dĂ«shirĂ«n e tyre e pa asnjĂ« pagesĂ« e pĂ«rcjellin duke u dhĂ«nĂ« siguri tĂ« plotĂ« kur kalojnĂ« pĂ«r nĂ« JaninĂ«. Ai pĂ«rshkruan pritjen e Ali Pashait nĂ« kalanĂ« e TepelenĂ«s qĂ« e konsideron njĂ« pritje tĂ« shkĂ«lqyer dhe i kundĂ«rshton thĂ«niet e Mr. Hyges qĂ« e pĂ«rshkruan vezirin Ali si tĂ« rĂ«ndĂ« e jo miqĂ«sor. J. C. Hobhouse shkruan se ne gjetĂ«m tĂ« kundĂ«rtĂ«n. NjĂ« pritje mbresĂ«lĂ«nĂ«se edhe nĂ« JaninĂ« kĂ«tĂ« kryeqytet tĂ« shqiptarĂ«ve. Libri nuk Ă«shtĂ« njĂ« trajtesĂ« gjuhĂ«sore, por shĂ«nime udhĂ«timi e vĂ«zhgime tĂ« thella, çfarĂ« tregon pĂ«r interesin e madh qĂ« kishin tĂ« huajt pĂ«r ShqipĂ«rinĂ« nĂ« fillimin e shekullit XIX. VetĂ« fakti se librit i kishte vĂ«nĂ« titullin “NĂ«pĂ«r ShqipĂ«ri...dhe provinca tĂ« tjera tĂ« TurqisĂ«â€, tregon se ShqipĂ«ria ishte pĂ«rparĂ«si nĂ« udhĂ«timin e tij dhe kishte tĂ«rhequr vĂ«mendjen e qarqeve evropiane. ShqipĂ«ria nĂ« mendjen e njerĂ«zve tĂ« ditur i Hobhouse - Lordi anglez Broughton, i cili e meriton njĂ« pĂ«rkujtimore diku nĂ« ShqipĂ«ri, kishte njĂ« shtrirje tĂ« gjerĂ« hapĂ«sinore nĂ« Ballkan dhe kurrsesi nuk mund tĂ« pĂ«rfytyrohej nĂ« dimensionet qĂ« i dha Konferenca vrastare e AmbasadorĂ«ve nĂ« vitin 1913. Lordi Broughton i gjente gjurmĂ«t shqiptare madje deri dhe nĂ« rrethinat e AthinĂ«s e kudo nĂ«pĂ«r ishujt e GreqisĂ«,  e cila do tĂ« krijohej si shtet po prej shqiptarĂ«ve-arvanitas  20 vjet mĂ« vonĂ«. E dobishme do tĂ« qe tĂ« botohej ky libĂ«r nga Akademia jonĂ« e Shkencave,  sĂ« paku pjesĂ«  tĂ« seleksionuara,  siç kanĂ« bĂ«rĂ« me shĂ«nimet e kĂ«tij autori pĂ«r ItalinĂ« botuar kĂ«tĂ« vit, sepse falĂ« njerĂ«zve tĂ« mĂ«dhenj si Bajronit, pĂ«rfshirĂ« dhe Lordi Broughton me kĂ«tĂ« libĂ«r, çështja jonĂ« kombĂ«tare sa vinte e bĂ«hej mĂ« e njohur anipse mjerisht pĂ«r shkaqe qĂ« tashmĂ« janĂ« tĂ« ditura, ne shqiptarĂ«t dolĂ«m tĂ« vonuar, tĂ« copĂ«tuar dhe tĂ« fundit nga gĂ«rmadhat e perandorisĂ« osmane.

3 gusht 2015
Editor: ©