31 July 2008

"MË FAL, BILAL XHAFERRI !" - nga TRABOINI

"MË FAL, BILAL XHAFERRI !"

Spiunimi publik i Bilal Xhaferrit dhe histeria e varrim-çvarrimit të dosjeve.

nga TRABOINI
 

Bilal Xhaferri
2 November 1935 – 14 October 1986
Për të bërë pendesën, persekutuesit mëkatarë të Bilal Xhaferrit nuk është e nevojshme të kërkojnë të hapen dosje... Madje edhe pse spiunimi i tij është bërë krejt i hapur dhe dënimi një lloj linçimi publik, askush nuk i tha shkrimtarit (të paktën për së vdekuri), "Më fal, Bilal Xhaferri!" Atëherë çfarë kërkojmë nëpër varreza dosjesh dhe çfarë është qëllimi i hapjes së tyre?! Si mund të kërkojmë shërimin e shoqërisë pa i vënë melhem plagës së shpirtit sonë si mëkatarë?! Mjerisht, ata që sot kërkojnë me insistim të quhen disidentë, dikur e martirizuan shkrimtarin, ndër më të talentuarit e letërsisë shqipe. Thonë të hapen dosjet. Bukur! Le të hapen (paçka se u kujtuan si kofini pas të vjeli), nëse vërtet ka mbetur gjëkund ndonjë dosje?! Por për të gjetur persekutuesit e Bilal Xhaferrit nuk ka nevojë të hapen Arkivat e Shtetit (prej ku nisin të gjitha spekullimet e sotme), as ato të Komitetit Qendror e të Ministrisë së Brendshme, sepse spiunimi i tij është bërë publikisht në Lidhjen e Shkrimtarëve, por edhe në gazeta e libra të atyre që jetojnë ende nëpër delire disidencash të paqëna.
Edhe pse diktatura është shembur dhe shkrimtari i deklaruar "armik", Bilal Xhaferri, ka afro dy dekada i tretur në dhè, ai vazhdon ende të jetë i persekutuar. Sigurisht, jo nga lexuesit e dashamirësit e tij të shumtë, por nga ata që u përpoqën sa mundën t'ia nxijnë jetën njeriut, kolegut të tyrej shkrimtar.
Madje edhe ish këmbora e madhe e letërsisë që u katandis mjerimi i madhështisë së vet fodulle, Fadil Paçrami( pak kohë para se të vdiste), ka deklaruar se kishte patur fakte që Bilal Xhaferri ka qënë “spiun i sigurimit”. Po nuk thoshte ky xhelat shkrimtarësh (para se të metamorfohej prej Enver Hoxhës në viktimë e përgjunjun), se nga i mori këto të dhëna dhe a ka ndonjë të dhënë tjetër plotësuese se kush e plagosi me thikë e kush i dogji dy herë redaksinë e dorëshkrimet në Amerikë. Dhe më tej, kush e vrau në mënyrë misterioze në spitalin e Çikagos Bilal Xhaferrin? Mesa duket, Fadil Paçrami që e anatemoi dhe ekzekutoi moralisht Bilal Xhaferrin në Lidhjen e Shkrimtarëve, duke e nxjerrë jashtë nga salla me ulurimat "pinjoll i armikut të Partisë, që të kemi pushtatuar babain", ky Fadil i pamëshirshem, kërkonte ta persekutonte edhe pas vdekjes shkrimtarin Bilal Xhaferri. Mirëpo Fadil Paçrami harronte se ky nuk është mision shkrimtarësh por nekrofagësh; është i njëjti mision që ai kishte patur si një nga llafeollogët dhe demagogët më të zellshëm të diktaturës, si kuadër i lartë i Partisë vrastare të Punes. E nuk mund, mesa dukej, të rrinte pa e ushtruar zanatin e vjetër të ekzekutorit edhe në fund të jetës se vet zullumqare, në kohë të demokracisë...
I lindur në nëntor 1935, në fshatin Ninat të Konispolit, në një familje patriote çame, Bilal Xhaferri u rrit jetim, pa nënë e pa baba (baba të pushkatuar si armik nga shokët e idealeve komuniste të Fadil Paçramit), dhe e ndjeu që në fëmijëri varfërinë dhe përbuzjen klasore. Punoi që i ri nëpër kantiere, i dënuar për të mos ëndërruar arsimimin e lartë. Punëtori i Ulzës shumë shpejt do të binte në sy për talentin e madh letrar, për çfarë u pa sa me simpati e dashamirësi nga lexuesit, aq edhe me cmirë e ligësi nga shkrimtarët e përkëdhelur të regjimit, të cilët jetonin në fodullëk e bënin roje në domenët e letërsisë së partishme.
Nuk e lanë të botonte përveçse një libër me tregime,"Tokë e lashtë - njerëz të rinj" që gjithsesi i dha emër të nderuar tek lexuesi i thjeshtë, si edhe tek disa kritikë e rrethe letrare dashamirëse që e përkrahnin.
Deri këtu e lejuan, botonte tregime tek gazeta "Zëri i Rinisë" të cilat përpiheshin nga letrarët e rinjë dhe pasionantët e letërsisë, por kur Bilal Xhaferri guxoi të mendonte dhe të shkruante një roman historik për periudhën e Skënderbeut si "Krastakraus," lindën plot ambicje keqdashëse, plot fjalë nisën të qarkullojnë për birin e një të pushkatuari, që guxonte të konkuronte me majat e letërsisë se kohës, me korifejt e realsocit. Këtë, Partia e Punës (dhe e Lidhjes së Shkrimtarëve) nuk mund ta linte të ndodhte, prandaj mezi prisnin rastin të dënonin pinjollin e "armikut". Dhe rastin u a dha në dorë vetë Bilal Xhaferri, i cili duke jetuar e vuajtur bashkë me popullin e vet, dinte shumë më tepër se sa kritika zyrtare apo aparatçikët e Komitetit Qëndror mbi problemet e letërsisë e artit dhe të lidhjeve të saj me realitetin e jetës.
Por, çfarë tha ne esencë Bilal Xhaferri në Lidhjen e Shkrimtarëve. Pse nuk e pohoi Fadil Paçrami, në fund të jetës së vet te papënduar, vallë çfarë gjëme i bëri letërsisë shqiptare diskutimi i Bilal Xhaferrit? Vetëm pse tha që, trajtimi i figurës së grave malësore në një roman (
skematik e konformist me ideologjinë zyrtare të PPSH, që disa shkrimtarë mediokër e quanin "hymni i letërsisë së klasës punëtore"), ishte i gabuar. Kjo për faktin se, vërtet gruaja malësore në shfaqje dukej e nështruar, e poshtëruar, por në thelb shoqëria dhe mjedisi shqiptar gjithnjë e kanë respektuar. Edhe analizat e Kanunit bëheshin prej pseudokritikëve të rregjimit, gjithnjë me qëllimin e keq për ta nxjerrë si ana më e zezë e jetës shqiptare. Malësia dhe malësorët ishin bërë sinonim i egërsisë dhe i prapambetjes shekullore në letërsinë e partisë. Malësia e Madhe e Shkodrës, Mirëdita dhe Puka, kryesisht krahinat ku banonin katolikët konsideroheshin armike. Atje rezistenca ishte më e madhe por edhe shtypja më mizore. Në Malesinë e Madhe, "reaksionare", malësorët, këta njerëz me zemër fisnike e bujare, pushkatoheshin pa gjyq nga kriminel si Toger Baba, Asllan Lici, Pal Melyshi e Xhemal Selimi. Internimet e burgosjet ishin të zakonëshme. Kërkohej ndryshimi i mënyrës së jetesës e traditave në mënyre të dhunëshme. Dërgimi i vajzave të reja në aksione ishte traumë për malësoret, po ku donte të dinte partia për tradita e zakone, për psikologji e konceptet. Edhe Kanuni lexohej dhe interpretohej sëprapthi, duke mos gjetur tek ai kurrfarë vlere, as të paktën historike për kohët kur shoqëria shqiptare jetonte ende jashtë legjislacioneve civile dhe në kushte izolimi historik. Vetë libri i Kanunit, i Atë Shtjefen Gjeçovit të vrarë prej serbëve, ishte i ndaluar si të ishte "Main Kampf" i Hitlerit. Po të gjenin një libër "Kanuni" a kopje të "Lahuta e Malcisë" e Gjergj Fishtës të priste burgu.
Duke jetuar në mes të malësorëve të zonave veriore, ku dhuna komuniste ishte shfaqur me egërsi të pashoqe, Bilal Xhaferri do të zbulonte tek ata jo vetëm vuajtjen e mjerimin ku e kish katandisur popullin regjimi monist, por do të dallonte edhe tiparet e madhështisë së malësorëve shqiptarë si nderi, besnikëria, urtësia, mikpritja, respekti njerëzor. Bilal Xhaferri nuk mund të mos i mbronte ato tipare e virtute të larta të njerëzve në vatrat malësore ku ai kishte ngrënë bukë dhe ishte pritur me bujari, ani pse tmerrsisht t
ë varfër.
Bilal Xhaferri foli anipse rreziku ishte i madh. Foli kur të tjerët ishin kthyer hija e vetvetes e bilbilonin nëpër vepra ideologjinë e partise dhunë. Foli sepse si Prometeu i Eskilit, vuante dilemën "më dhëmb kur hesht, më dhëmb kur flas, as vetë s'e di kur m
ë dhëmb më shumë". Guxoi e tha të vërtetën që buçiste jo vetën në shpirtin e tij, por edhe në gjokset e malësorëve të martirizuar prej skuadroneve të ndjekjes (lexo vdekjes)." Në Malesi gruaja respektohet e nuk poshtrohet".
Bilal Xhaferrit deshën t'ia bënin varrin së gjalli duke e ndarë nga letërsia. Librin "Lirishta e kuqe" që ia vonuan për t’ia nxjerrë në dritë (jo pa qëllim), ia kthyen në karton. Romanin në dorëshkrim "Krastakraus" që shikohej me lente, thonë se edhe nga vetë Ramiz Alia (fjalë e përhapur me qëllim mbase), ia zhdukën që të mos i mbetej nam e nishan sfidës që i “deklasuari” i bënte një romani historik (me kohë të përqasur) e që ishte ngritur aso kohe në peidesdal dhe hymnizohej prej kritikës shabllone të rregjimit. Kushdo që guxonte të fliste një fjalë për veprat e shkrimtarëve zyrtare shkonte në burg. Kjo është e verteta, pavarësisht se çfare thonë ca ish të dënuar që sot për interesa të caktuara dalin në mbrojtje të veprave të real-socit katastrofik.
Ajo çfarë i kishte mbetur Bilal Xhaferrit ishte të shpëtonte të paktën jetën, para se ta shqyenin çakenjtë e diktaturës. Urrejtja ishte aq madhe ndaj tij, qoft
ë nga partia qoftë nga krerët e letërsisë moniste, sa atë do ta pushkatonin me siguri. Bilal Xhaferri ishte i ndërgjegjshem për këtë fund tragjik që po i pergatitej nëpër kulisat e Sigurimit të Shtetit. Falë njohjeve, miqve të mirë, respektit që njerëzit kishin për të, arriti të arratisej në fund të gushtit të vitit 1969, duke shpëtuar nga kthetrat e vdekjes.
Por, më kot mendoi Bilal Xhaferri se do t'i shpëtonte egërsisë e dinakërisë së rregjimit. Do ta gjenin edhe pse larg. Enigma mbeti vdekja e tij. Pas një operacioni në kokë të deklaruar "i suksesshëm" shkrimtari u nxorr nga salla i vdekur e kurrfarë hetimi i plotë nuk u bë. Kjo të bën të kuptosh se "parja e kuqe e hafijellëkut" (siç më thoshte në të gjallë i ndjeri Preng Gruda, që e kishte strehuar mjaft kohë Bilal Xhaferrin në shtëpinë e vet në Detroit e, për këtë, më ka lënë një kujtim me shkrim), ka shkuar pra, në dorën që duhej për të kryer punën e Sigurimit të Tiranës.
Gjithsesi, kjo vdekje mbeti plag
ë e thellë dhe shkaktoi traumë për Komunitetin Shqiptar në Amerikë, ku Bilal Xhaferri ishte ndër intelektualët më aktivë me revistën e tij "Krahu i Shqiponjës", dhe padyshim një humbje e madhe për Letërsinë Shqipe jashtë kupoles komuniste.
Në vend që të heshtej me dhimbje për këtë vdekje tragjike, në një botim të ditëve të fundit të monizmit, emri i Bilal Xhaferrit (edhe pse me iniciale), u satirizua në mënyrë cinike nga një shkrimtar i nderuar e i respektuar, por që megjithë talentin e admirueshëm q
ë nuk mund t'ia mohojë kurrkush, kurrë nuk i shpëtoi vogëlsirave në të cilën e fuste në ngasje ambicja.
Është e vërtetë që "shkrimtarin B.XH. koha ia dha varrit" por, jo për t'u harruar siç thuhet tekstualisht në atë libër botuar rreth vitit 90, përkundrazi, për të shkëlqyer dhe për t’u admiruar nga populli shqiptar duke u vendosur në altar e Atdheut si martir dhe talent i madh
i letrave shqipe, që kurrsesi, megjithë dëshirat vetiake të ndokujt, nuk mund të përbëhet vetëm nga një dorë, vetëm nga një mendje e kurrsesi vetëm nga një penë...
Në spitalin e Çikagos, në tetor të vitit 1986, në moshën 51 vjeçare vdiq njeriu, por mbeti gjallë në kujtesën e njerëzve krijuesi i martirizuar, krijimtaria e tij që sot është pronë e gjithë lexuesve shqiptarë. Mirënjohjen prej lexuesve e meriton intelektualja çame Ballkiz Halili, e cila ruajti një kopje në dorëshkrim të romanit "Krastakraus"qe ja kish dhënë vetë autori. Duke shpëtuar veprën e Bilal Xhaferrit prej zhdukjes, përmes rrezikut të jetës së vet, ajo bëri shumë më tepër se një akt disident. Sepse disidenca është vepër, është akt nën sh
ëmbëllesen e Adem Demaçit, e jo monolog me vetveten me zë të brendshëm brenda katër mureve të shtëpisë... Në këtë rast, ruajtja e librit të "armikut", është akt shumë herë më kurajoz nga "disidencat" e disa shkrimtarëve zyrtarë, që më kot përpiqen t’i mësojnë publikut që t’ua lexojnë veprat, që deri dje ishin konformiste të regjimit monist, si disidente e kundërshtare. E njëjta mirënjohje i takon edhe kritikut Adriatik Kallulli që ka ruajtur poezi të Bilal Xhaferrit në shtëpinë e tij, kur kjo përbënte një rrezik të jashtzakonshem për jetën.
Miti i martirit të letërsisë Bilal Xhaferri ndrit udhën e brezave shqiptarë, të atyre që artin e bëjnë nëpërmjet dhimbjeve dhe sakrificave, e që vlerat i arrijnë nëpërmjet veprave të veta dhe aspak nëpërmjet mizanskenave, tarafeve, klaneve, të cilat (pse jo) të japin edhe çmime të mëdha kombëtare kur dhënësve ua do mideja dhe interesi.
Ne kete kontekst edhe hapja ose mos hapja e dosjeve, është një lojë (krahas tërë lojrave dinake pseudo-demokratike të tranzicionit) që po luhet prej 17 vjetësh e, po në këtë sens, do të luhet akoma nga ata që diç duan të përfitojnë, qoftë nga varrimi apo çvarrimi i dosjeve në varrezat e diktaturës.
Ia nxinë jetën popullit duke varrosur të vërtetat dhe jetët njerëzore, e tashmë kur populli ka plot halle të tjera, kur korrupsioni dhe krimi të zë sytë, varfëria e skajshme e ka sjellë jetën në zgrip, u dashka një spektakël i ri; çvarrimi i dosjeve, zbulimi i shkrimtarëve spiunë. Atyre shkrimtarëve që sot nuk janë kurrgjë veç hija e vetvetes dhe nuk përbëjnë më asnjë vlerë të qënësishme në pushtet e masmedia. Si ekzistenca dhe mosekzistenca e tyre janë jashtë vëmendjes publike, që tashmë është e politizuar skajshëm, e për më tepër, veprat e tyre, edhe sikur të duan, njerëzit nuk kanë para t’ua blejnë...
”Të hapen dosjet!” thuhet me një kumbim të bujshëm. Patjetër, sepse populli ka nevojë për spektakël e hashish informativ sensacional... O burra t’i japim pra popullit delire të trëndafilta, t’i ngrejmë sipare ngjarjesh të mëdha, ta ngopim me kufomat e një pjese mjerane shkrimtarësh, a pensionistësh që heqin këmbët zvarrë, që t'i rritet oreksi e lavdia një pjese tjetër, atyre që kanë bërë "qëndresë" në kështjella ëndërrimesh.
Ashtu si për zbulimim e “bujshëm” të poemës "Pashallarët e kuq" që u bë çështje e madhe por u fry e u çfry si tollumbacet e 1 Majit para tribunave, (me "urra" kur u ngrit e "urra" kur u rrëzua), ashtu do të përfundojë edhe kjo nismë zulmëmadhe dosjesh pas afro 17 vjetëve të vendosjes së pluralizmit. Sot politika e konsideron popullin si lolo e vazhdon të tallet me të, e, sikurse u hedhin karamele arinjëve në kopshtin zologjik, këta të politikës hedhin e presin dosje në sytë e të mjerit popull. E kurrkush nuk e vret mendjen se kemi një dosje të Bilal Xhaferrit me "spiunë" të vetëdeklaruar. Pse heshtet e nuk ka kurrfarë vrasje ndërgjegjeje e reagimi në publik?
Le t’i marrim gjërat me rradhë, pra të lexohen së pari dosjet e hapura,se ka plot, pastaj gjejuani anën atyre të fshehura, se vërtet duhen hapur të gjitha (në ju lëntë Komiteti Shqiptar i Helsinkit që herë herë merr nën mbrojtje mafien zyrtare dhe banditët e qeverisjes), pra të hapen nëse ka mbetur ende ndonjë dosje dhe për më tepër, pa u manipuluar gjëkund...
Por me që kemi një dosje që e ka lexuar gjithë populli, si krye fjalë të thuhet:
- Më fal, Bilal Xhaferri!
E këto fjalë t'ja shkruajmë në pllakën e mermertë të varrit ku pushon martiri gjeni, ta lemë të gdhëndur për brezat e ardhshëm pendesën tonë, jo se nuk nuk kishim kurajo ta luftonim diktaturën, por se u bëmë lakej të saj, përndryshe, siç thoshte poeti i madh lirik i persekutuar Frederik Rreshpja, "Kristalin'' e kohës sonë..." gjithmonë do ta grryej diamanti Bilal Xhaferri".

2004-2008

16 July 2008

SALUT MAESTRO - esè


SALUT MAESTRO

esè


Trillet e ngjizjes

Ka ca trille në rrjedhjen

kalimtare
ku era e gdhend kohën në shkëmb
e jeta mplekset me artin
puqur si dy lumej
ta zëmë si Drini i Bardhë e

Drini i Zi
më tej Buna bën dashuri me Drinin Dyzak
Trizakja, si lind, shtrin

shpatullat e veta
e pa droje i futet detit në shtrat...



Këto vargje të improvizuara në këtë shkrim, m'i sugjestionoj leximi i tregimit të jetuar të gazetarit shqiptar që tashmë jeton në Bordo, Francë, Aleko

Likajt "Një verë me Lasgushin"... Duke qënë se jam në fatin e atyre që e kanë njohur qoftë dhe paksa Lasgushin(siç lumturish e kanë njohur dhe mjeshtrisht kanë shkruar për këtë njohje Roland

Gjoza e të tjerë), e rigjej edhe në tregimin Likajt figuren e gjeniut të Nositit, të ravizuar në sfondin e kaltërsive të liqerit dhe erërave që flladisin valet pasi kane zbritur tej e përtej Ohrit e Moravës, tek sjellin e marrin përjetësisht magji në mes të dy brigjeve. Një magji për të magjepsur ky liqer i Poradecit. Ndjeva frymen e poetit të kreshperuar që kishte shok veç eren e kreshtat e valëve e një qenush të bardhë

si shkumba e brigjeve, e natyrisht kurrkund nuk i pashë hijen, “mikun” sigurims që nuk i ndahej. Paradoks demonian kjo miqësi e perjetëshme e spiunëve me poetët. Ndjeva pra vetëm dritëzim, atë copëz refleks magjiplotë, atë mrekulli jete në atë qytet, në të cilin, tashmë poeti është ngjizur perjetësisht. Një qytet njeri - një njeri qytet, ky Lasgushi ynë. Kurrë nuk kam shkruar për njohjen time, që përbën më shumë një incident të trillit lasgushian, se sa një situatë të qetë, por tashmë duke lexuar tregimin Aleko Likaj them, duhet ta gërvish edhe unë kujtesen time, çdokush duhet ta bëjë këtë gervishje, se sadopak ja vlen, kemi kaluar pranë një gjeniu, fat, thotë për këto rastësi shkrimtari sugjestiv Faruk Myrtaj, fat e përmbi fat shtoj unë, por nëse nuk ulemi të shkruajmë për çfarë pamë, u gjendëm e takuam, fati nuk është kurrgjë tjetër veç një re kalimtare, që harron të kthehet në shi, në vlagë....

Aleko Likaj e hoqi nga shpatullat një brengë krijuese që e mundonte deri sa u a la këtë barrë ( krijuese meditative ) të tjerëve. Ai e krijoj copëzen e jetës së përjetuar në një pasqyrë ku mund ta shohin Lasgushin, ta shohim e rishohim shumë herë...

Është një rrëfim fort i ndjerë që e nderon penën e Likaj, e konsolidon në atë fushë ku ndjehet vertetë zotërues, në mishërimin artistik të realitetit të përjetuar, që mua më parapelqen më shumë se çfarëdo naracioni tjetër prozaidik, ndoshta se, emocioni në raste të tilla është i drejtpërdrejtë, nuk ka sajesa e finesa, nuk është çdo gjë e përkryer ashtu siç vetë jeta nuk është, çfarë sajimet artistike të limuara, të shumtën e herës nuk e kanëë për këtë e vuajnë shkelqimin e vet.
Pas kujtimeve për Drita Çomon, meditimi Lasgushian të shtyn të mendosh e besosh
se shumë shpejt do të kemi në dorë librin e memorieve aq mbresëlënëse të Aleko Likaj, që pati fatin të kalojë përskaj jetëve njerëzore meteorike, ta takojë në të gjallë e tani, në tregimin e vet, t’i thotë gjeniut të Nositit "Salut Maestro!".

Kolec Traboini
Boston