RRETHIMI I SHKODRËS 1912-1913 nga Gino Berri

 

Nga libri "Rrethimi i Shkodrës" GINO BERRI
(28 tetor 1912 - 23 prill 1913)

TË VDEKURIT NGA URIA / PROPOZIMI I ZONËS NEUTRALE. /VAZHDON MASAKRA E BOMBARDIMEVE. /KRIMET E TË URITURVE. /USHTARËT PA BUKË. AGONIA E QENDRËSES.

21 MARS 1913.

Ditët që kaluan, çuditërisht qenë të qeta. Mbi qytet binin vetëm 40 e ca predha në ditë. Ditën e nesërme mbas bombardimit zbarkuan në doganë ministri 

Plamenac dhe dy oficerë. Të dërguarit kërkuan prap dorëzimin, të cilin Esat Pasha e refuzoi, pastaj deklaroi, në kundërshtim me ate çka kishte vendosur me parë, se konsujt dhe shtetasit e tyre tani mund të dilnin nga qyteti. Esati propozoi një zonë neutrale për konsujt dhe shtetasit e tyre.
Plamenaci u përgjigj, se do t’ia referonte mbretit Nikolla, por nuk u duk me. Në pritje të zonës neutrale, malazezët vazhduan bombardimet dhe sot është 

plagosur nga një shrapnel nënkonsulli i Anglise. Pardje ishte parë pranë Shirokës një anije malazeze. Ky lajm u përgënjeshtrua zyrtarisht, por kjo ishte e vërtetë. Anijes iu afrua një barkë turke me dy oficerë. Njeri hipi në bord dhe shkoi në Mai të Zi. Ai duhet të ishte komandanti i Taraboshit koloneli Mehmet Qamil, i cili qe dakord me Plamenacin dhe kish premtuar se do të vihej në kontakt me Stambollin. Nga kthimi i tij mund të varej fundi i rrethimit.

3 PRILL 1913

Prej shumë ditësh po na le të qetë ky armik i çuditshem: taktika e ndryshme e tij duket se frymëzohet nga kriza histerike dhe jo nga rregullat emergjente të  luftës. Popullata e qytetit i kaloi këto ditë të bukura të pranverës relativisht të qeta, pa pasur frikë nga predhat e kalibrit të madh që fishkëllejnë mbi kokë, por nga tmerri i urisë, armikja më e madhe e vazhdueshme dhe e patundur, që nuk jep kurrë pushim. Që të gjithë e luftojnë me shpirt ndër dhëmbë, me mundime e sakrifica të mëdhaja, por dikush edhe nuk i shpeton dot kërcënimit vdekjeprurës të saj.
Jane pesë a gjashtë që vdesin çdo ditë nga uria e ndoshta edhe më tepër, pasi këtu janë shumë që vdesin, pa i ditur as që ishin të gjallë. Sidoqoftë për fat të mirë viktimat e urisë nuk janë edhe aq shumë, duke ditur se rrethimi malazez ka pesë muaj që vazhdon dhe qyteti u gjend në befasi, pa i marrë masat paraprakisht. Kjo popullatë që dëshpërohet në alarmin e parë të parashikimeve të zymta, u adaptua pak nga pak me situatën dhe mundohet për të jetuar ende për javë të tëra, ndoshta edhe për muaj, në një mënyrë të re, që më përpara i dukej e pamundur. Është një fakt qe disa mijëra veta hanë vetëm bukë, një herë në çdo katër-pesë ditë. Miell nuk ka më ose të paktën blihet në fshehtësinë më të madhe nga ndonjëri, me tetë franga oka (çmimi më i vogël), gjë që do të thotë për të varfërit njëlloj sikur të mos ketë. Kështu, buka që ka mbetur (lloji më i domosdoshem) është më e rralla dhe më e shtrënjta,
Shumë veta gjatë ditës pinë nga një gotë raki, për të pasë iluzionin se forcojnë stomakun. Kur Bashkia ose ndihma private (ose rasti i ndonjë kombinacioni tjetër, ku vlen më shumë guximi dhe nevoja, sesa ndërgjegja e ndërshmëria) furnizojnë me pak miell, gatuhet pak bukë; kur ka mundësi, përzihet me groshë e qiqra dhe quhet se "hangrëm mirë” për një ditë. Tani toka prodhon edhe sallata, barishte dhe rrënjë; të gjitha zihen me ujë e pak kripe dhe kjo përzierje përbën gjellën e ditës për shumë familje.
Blerimi i livadheve është i mirë edhe për gjënë e gjallë, që e ka kaluar dimrin pa asnjë koncentrat. Kështu, që tani mund të lëvizë e të ushqehet më pa droje. Nga rekuizimet e vazhdueshme, tufat e pakta të deleve dhe ato të gjedhëve, çdo ditë shihen më të zvogeluara, por megjithatë shihen në sasira të mjaftueshme. Pa tjetër që buka edhe për ushtarët do të mbarojë para mishit, por me gjithë bollekun e mishit, qysh tani është e vështirë ta gjesh atë. E gjithë bagëtia është në dispozicion të shtetit. Kasapët mund ta blejnë gjënë e gjallë me autorizim të posaçëm të rregullt. Por ata nuk blejnë më dhe i mbyllën dyqanet e tyre për të mos e shitur mishin me çmimin që kishte caktuar kryetari i Bashkisë, çmim që e quanin shumë të ulët. Ky vendim i kasapëve në fakt nuk e dëshperoi komandantin e ushtrisë, pasi, kështu, ka më shumë mish në dispozicion për ushtarët e tij.
Mungesa e të hollave dhe pa mundesia per te siguruar te nevojshmen qe mungon ose eshte e fshehur, i dha nje hov vjedhjeve qe beheshin, jo vetem naten por edhe ne mes te dites. Ne shtepite e të pasurve ku mund te gjenden objekte me vlere, hajdutet i lenë qartë qëllimet e tyre: ata marrin vetëm grurë, miell, mish dhe gjëra të kësaj natyre. Deri tani asnjë vjedhes nuk është arrestuar, sepse edhe kush e ka parë atë, më mirë preferon të heshtë që të mos pësojë ndonjë hakmarrje të rëndë; ose edhe nga mëshira per ate fatkeq qe eshte bere grabites nga uria. Edhe vete te demtuarit disa here nuk i denoncojne vjedhjet qe kane pesuar. Nje zotnie i vodhen dy thase me miell, e vetmja rezervë që zotëronte. Ai ju shpreh disave se “ishte shumë e rënde që ta linin pa një kafshatë bukë. Hajduti me familjen e tij mund te jetoje edhe nje muaj e gjysme me nje thes miell”. Hajduti i mori vesh ankesat e zotnise dhe e gjeti me vend verejtjen e atij. Keshtu, qe i çoi fjalë që t’i fshehe në një vend të caktuar 200 franga dhe te nesermen ne te njejten ore do t’i dergohej nje thes me miell. Keshtu, qe zotnia mundi te rimarre gjysmen e miellit te tij, pra qe te jetoje per mese dy muaj te tjere. Vjedhjet behen jo vetem diten, por edhe ne mes te publikut, perpara syve te qytetareve. Kalon nje kale i ngarkuar me dy kosha me buke per ushtaret. Ushtari eshte perpara kalit qe e mban nga kapistra. Nje burre i afrohet nje koshi, merr nje buke a dy dhe largohet qete e qete, sikur nuk ka ndodhur asgje, ose ate buke ta kete gjetur pertoke. Te gjithe e shohin, por asnjeri nuk e hap gojen. Une vete kam pare nje xhandar qe e ktheu koken ne anen tjeter kur po vidhnin. Ne disa furra kur çohen per te pjekur buket , mashtrimet jane gjera te çdo natyre. Dikush paraqitet  duke thene se jam i ati ose i vellai, gruaja a burri i ngarkuar nga kush e ka sjelle nje buke; ai paguan hakun e pjekjes dhe iken. Kur vjen i zoti i vertete te kerkoje buken e vet, e merr vesh se ja kane vjedhur. Por shpesh here vjedhesit i bien me shkurt: kur ndonjeri e ka marre buken nga furra, ndiqet nga ndonje i uritur dhe ne nje fare vendi sulmohet dhe i vidhet buka. Ne pergjithesi per keto raste zgjedhin gra e femije, me te cilet grabitja eshte me e lehte dhe gati gjithmone e sigurt. Por ka raste te ngutshme që përballohen edhe burrat. Pardje, në një rrugicë të Parrucës, një burrë iu afrua një fëmije që mbante një gjysmë buke dhe bëri t’ia merrte. Vogëlushi e kuptoi me kohë dhe e shtrëngoi bukën fort në gjoks. Burri i nxehur nga kundërshtimi i gjuajti dorës me thikë, duke ja çarë dhe pasi ia mori bukën e futi poshtë xhaketës, duke lëshuar disa vështrime si prej bishe, ndërsa fëmija përpëlitej përtokë nga dhimbja e plagës. Siç shihet edhe të pjekësh bukë në furrë nuk është gjë e lehtë. Pjesa më e madhe e pjekin në shtepi ose te ndonjë komshi. Ata që janë të detyruar t’i drejtohen furrës, për t’iu shmangur çdo rreziku, duhet të shoqërohen si në vajtje ashtu edhe në ardhje.
E tillë është gjëndja në këtë qytet, që prej shumë kohësh, nuk rreh me ritmi i jetës së tij, pasi çdo qytetar është mbyllur në vetvete, të jetojë egërsisht vetëm për llogari të tij. Rrethimi i egër e ka çnjerëzuar ndjenjen e tij. Vjedhjet nëpër shtëpitë, vjedhjet nëpër rrugë në mes të publikut e sulmet janë të përligjeruara nga uria dhe gjejnë shumë arsye e justifikime. Kush e di nesër ç’do të ndodhë?!... Secili nga ne mund të sulmohet e të dhunohet, ose të bëhet agresor dhunues. Por ky nuk është veçse preludi i ditëve më të trishtuara që na presin. Nëse rrethimi do të zgjatë edhe më gjatë, sigurimi i rezervave të privatëve do të pakësohet dhe, ndërsa ushtarët do të luftojnë për mbrojtjen e qytetit, vetë qytetarët do të vriten për grabitjen e bukës.

 

11 PRILL 1913

Pardje u paraqiten dy xhandarë, të një shtëpi, për të rekuizuar disa lopë dhe u vranë nga pronari. Vrasësit janë fshehur, por policia as që i kërkon fare. Kanë kaluar disa ditë që askush nuk ka vdekur nga uria, por dje vdiqën nëntë qytetarë dhe sot 13 të tjerë. Vjedhin për të jetuar, por nuk mjafton më. Zahiret (rezervat) private janë të fshehura dhe të mbrojtura mirë, dhe shpesh tentativat shkojne kot, pasi nuk gjendet asgjë. Nëpër rrugë shpesh takohen njerëz fatzinj që ecin si të dehur, të krrusur mbi këmbët, me krahë të shtrirë përpara, sikur nuk shikojnë. I kanë sytë të zgurdulluar dhe të frikësuar. Me gojën gjysmë të hapura, thonë fjalë të cunguara, me një fije zëri, që mezi dëgjohet.
Ata kur e ndjejnë se nuk mund t’i ikin të kafshuarit të urise, preferojnë të dalin dhe ta përfundojne jetën e tyre përpara syve të publikut. Askush nuk kujdeset për atë që vdes në shtratin e tij, kurse nëpër rrugë mund të ngjallësh mëshirë, me ndonjë shpresë për ndihmë.
Ne Konsullaten Italiane, ne mes te turmes se te varferve shihen shume nga keta qe kane perfunduar ne ekstrem. Rrine ulur ose te shtrire pertoke, se nuk kane me fuqi te qendrojne ne kembe. Nje plak, pardje, ndersa po priste qe kavazi qe shpemdante ndihmat te arrinte tek ai dha shpirt.Te burgosurit jane reduktuar me nje racion prej 300 gr bukë në ditë, të shpërndare në mënyrë të paregullt, saqë katër veta dje vdiqën nga ezaurimenti; të tjerët bëjnë zhurmë e protestojnë. Disa gardianë akuzohen se kanë përvetesuar racionet e tyre, ndaj edhe janë sulmuar. Tani nja dhjetë të burgosur janë gati në prag të vdekjes. U është siguruar të burgosurve se nuk do të vdesin urie; madje mund edhe të lirohen. Qyteti tani do të prese edhe këtë taksirat tjetër.

 

15 PRILL 1913

Qysh prej tri ditesh ushtaret nuk po hane me buke. Atyre u kane dhene galeta (peksimita), fillimisht dy cope ne dite, per çdo ushtar. Dhe qe nga sot ne mengjes tri cope çdo dy ushtare. Racioni i mishit eshte pakesuar, shpesh mishi i kaut zevendesohet me ate te kuajve qe po ngordhin nga uria. Trupa fillon te vuaje, numri i te semureve eshte i madh. Pakesimin i racionit e ndiejne edhe shume familje shkodrane qe kane njerezit e tyre ne llogore, te diet me pare edhe mund t’i dergonin shtepise ndonje cope buke ose mish, gje e cila nuk eshte me e mundur. Nje shqiptar qe eshte ne llogore, mbasi kishte kerkuar ndihme per familjen e tij, vodhi gjysme thesi me elb. Me vone ai mori vesh se polici po hetonte per vjedhjen dhe nje individ tjeter po arrestohej. Ai shkoi ne zyren e policise dhe u tha: “Eshte e kote qe humbisni kohen tuaj, gjysmen e thesit me elb e vodha une. Rri nate e dite ne llogore qe prej tre muajsh dhe nuk kam kerkuar gje tjeter, veçse te mos me vdesin gruaja dhe femijet e mi nga uria. Kerkova ndihme. Mu pergjigjen se as qe mund ta mendonin kete. Atehere mendova une. Dhe shikoni mire u tha luftetari me nje ton kercenues, familjes time te mos i merret asnje kokerr, perndryshe une dhe qindra shoke te mi, do ti japim fund nje here e mire me kete Qeveri, qe nuk na jep buke dhe qe na ndalon ta gjejrne vete ate”.
Gjate bisedes se shkurter oficeri i policise qe degjonte, i pat dhene nje shikim sa mauzerit te luftetarit aq edhe dy revoleve qe ai mbante ne brez. Dhe me se fundi, kur ushtari po largohej i qete, e vendosi me urti qe te mos merrej me me ate çeshtje.

20 PRILL 1913

Urija vazhdon te mbjelle viktima. Çdo dite rritet numri i te vdekunve me shumice. Ne te gjitha rruget degjohen renkimet e te miturve, te grave dhe burrave te gdo moshe. Femije disa muajsh, mbasi kane qare gjate me kot, leshohen te mbaruar mbi gjirin e nenes, e cila jo me qumesht qe nuk ka t’i jape, por as fuqi per t’u lutur ose per te mallkuar fatin e saj. Keto fatkeqe e mbajne ne preher krijesen e tyre, dhe ua paraqesin te heshtura veshtrimit te kalimtareve, sikurte duan t’u thone: “Jo per neve, po per keta martire te vegjel e te pafajshem te luftes..."Shume jane femijetqe duke u endur perte kerkuar lemoshe, kur kane arritur ne ekstremin e fuqise, bien ne rruge duke qare dhe duke kerkuar ndihme, qe nuk u jepet. Mesatarja e te vdekurve nga uria ka arritur ne njezet e pese ne dite; kurse dje vdiqen tridhjete e nje veta te moshave te ndryshme. Refugjatet, te ardhur nga fshatrat perreth per t’u strehuar ketu (dora-dores qe rrethimi ngushtohet), vazhdimisht kane shprehurdeshiren ne disa mbledhje, per t’u kthyer ne shtepite e tyre. Shume nga ata ndodhen neper llogore, Rreth 1000 veta, braktisen pushket dhe padrat e tyre, nga Berdica e Taraboshi zbriten ne pazar, ku qysh ne mengjes kishin ardhur familjet e tyre. Gjithsej ishin 300 veta, gati per t’u nisur (me gjithe teshat e tyre) nga Siroka per ne Kaje. Ne uren e Bunes nga do te kalonin e
migrantet, shkuan disa oficere te policise dhe te shtatmadhorise. Ata paten nje bisedete shkurterme kreret, ata i kthyen demonstruesit duke u thene se brenda dy ditesh do te behej pacija “Mbas gjashte muaj rresht mund te presim edhe dy tre dite - thane ata”.
Edhe trupa e rregullte eshte e pakenaqur, ndonese autoritetet thone se disponojne nje sasi te madhe gjedhesh, te diet nuk dihet se ku jane. Ushtaret kane nje jave qe hane mish kali shume te keq ose te kafsheve te tjera qe ngordhin, ose qe bien nga puna e tepert dhe nga ushqimi i pamjaftueshem. Ne Bardhanjor tre kazana me mish te tille u hodhen ne Kir dhe ushtaret bertisnin kunder oficereve se “donin te hanin me mire dhe me me bollek, ndryshe do te kalonin tek armiku”. Ne fakt edhe oficeret po mish kali hanin, por me te vetmin privilegj qe here pas here u jepej ndonje kale hungarez, ne vend te atyre bastardeve te terheqjes. Por çeshtja me e rende eshte ajo e galetes. Pak nga pak ushtareve ua reduktuan ne nje racion prej 400 gr ne dite, dhe pardje racioni u zvogelua edhe 100 gr te tjera.

21 PRILL 1913

Ushtaret e Berdices kane arritur te mendojne per te kaluar nga serbet. Disa shkodrane qe luftojne ne ato llogore, kane shkuarte serbet, duke i pyetur nese do t’i lejonin qe te kalonin. Serbet iu pergjigjen se do t’i prisnin me krahe hapur, seatae luftoninTurqine dhe jo ushtaret e saj individualist, te cilet ishin te denje per trimerine, per admirimin dhe respektin e tyre. Duke u siguruar keshtu rruga e lire ushtaret e Berdices u thane oficereve te tyre, se po qe se nuk do te shtohej racioni i galetes, ata do te niseshin duke braktisur pozicionet.
Ne Tarabosh nje batalion i tere lane pushket ne llogore dhe moren rrugen per ne qytet. Menjehere Esat Pasha u doli perpara dhe i bindi te ktheheshin, duke i siguruar se racioni i galetes do te rritej 100 gr.
Ne fakt, te nesermen u be gabimi, qe Taraboshit dhe Berdices iu shtya racioni. Keshtu, qe mbreme filloi reagimi ne Bardhanjor. Zgjati disa ore dhe u shtine disa pushke. Valiu nuk e pa te pershtatshme te nderhynte personalisht, komandanti i frontit e zgjidhi vete kete çeshtje.
Por ne realitet nuk eshte vetem geshtja e galetes qe i shqeteson ushtaret, por eshte se ata nuk e ndjejne me veten te perballojne luften qe po e durojne me shpirt neper dhembe sote gjashte muaj. Ata nuki mban me asnje besim; nuk besojne me se sakrificat e tyre do te mund te sjellin ndonje gje te dobishme per atdheun.
Ne ate gjendje qe jane e kane kuptuar se sa e kote eshte kjo qendrese, e cila ne menyre te pashmangshme po vjen duke u shuar. Ata, gjithashtu, e dine se ne te kaluaren, kundrejt gdo sulmi te armikut, ata mund
te tregonin virtytet e tyre ushtarake, kurse tani, pa dyshim, do te mundeshin.
Te marre fund e te raskapitur nga lodhjet, te munduar nga mundimet e tepruara dhe te zgjatura, qe u kerkohej atyre te benin dite e nate pa nderprerje; te ushqyer keq dhe me pakice; te krasitur (pakesuar) nga luftimet e semundjet, nuk i ndjejne me ne zemrat e tyre burite e luftes perballe armikut. Ne mendjet e tyre dominon mendimi se kete radhe armiku do te korre fitoren. Eshte e kote te vazhdohen ete pesohen mundimet e rrethimit, kur nuk ka me shprese per sukses.
Me mire te dorezohesh per mungese ushqimesh, duke ia penguar armikut ngadhnjimin e nje suksesi te madh perballe te pamposhturve nga armet.Keshtu mendojne ne pergjithesi ushtaret. Dhe kete arsyetim nukefshehin, perkundrazi ebisedojne hapur. Nje mik i imi e pyeti dje nje ushtar, qe kish zbritur nga Taraboshi:
“Si shkon puna atje lart?”.
“Shume mire - ju pergjigj ushtari , - dite e nate bisedojme me malazezet qe kane arritur deri ne 60
metra afer nesh.”
“Atëherë është i mundshëm një sulm?” - e pyeti miku.
“Po neve nuk na intereson fare!” - tha luftëtari.
“Si duhet t’i përgjigjeni!” - kundërshtoi tjetri.
“Nuk do t’i pergjigjemi”-pohoi.
“Po në se futen në llogoret tuaja?”
“Do t’i lëmë të futen” - u përgjigj ushtari me qetësi.
Të gjithë ushtarët e dy batalioneve të vijës së parë, kanë vendosur te veprojne keshtu. Kur ushtaret te sprovuar ne qendrese, me nje guxim te pamohueshem e te papare arrijne te shfaqin mendime te tilla, do te thote se ata kane dhene gjithçka qe mundnin e duhej te jepnin. Dhe nuk eshte e arsyeshme ta peshosh me teper doren mbi ta. Keshtu duhet te kete menduar sonte Esat Pasha, kuri telegrafuan nga Taraboshi se disa nga keta burra kishin braktisur llogoret, duke protestuar se nuk donin me te qendronin. Ata pretendonin te dilnin nga qyteti dhe te shkonin ne fshatrat e tyre. Valiu arriti t'i ndaloje edhe nje here.
Por sot në mëngjes u pa një vapor (anije) turk, që po nisej nga dogana me tre oficerë në bord. Ata ndoshta çojne ndonjë urdhër, që mund t'i ketë kushtuar sakrificën më të madhe komandantit të përgjithshem; bashkëbisedimin (traktativat për dorëzimin e qytetit).