APOETIKA E BARIT- nga K.Traboini

APOETIKA E BARIT

...në të dy sistemet mbetëm popull pa diell!

Nga K. TRABOINI


Këto ditë të nxehta korriku, duke ndënjur në ballkonin e apartamentit tim , ku më rrok syri kurrgjë vetëm beton pallatesh që lartësohen deri në 15 kate, për të freskuar sadopak shpirtin, po lexoja librin e Uitmanit të madh “Fije bari”. E po, thashë, ne shqipot i kemi poezitë me shkëmb e gur, amerikanët i kanë me pemë, zogj e bar për të flladitur shpirtin. Siç kemi poezitë ashtu po na e kthejnë edhe Tiranën tonë, duke mos lënë as dhe një hapsirë për gjelbërim, as një pemë ku të pushojnë zogjtë, asnjë dritare që të shohim qiellin, se sa për lindje e perëndim tashmë nuk ka, “harro mushkë Valarenë se Ali Pashain e prenë”, e keshtu në të dy sistemet mbetëm popull pa diell. Pe ç’pe në kohën e moszhvillimit, botë e tretë, kohë që nuk bënte pallate më të larta se 5 kate, kur e kishe Tiranën në pëllëmbë të dorës, që nga kodrat e Sukut deri tej në kodrat e Pezës e akoma me tutje deri dhe Kodrat e Arapit në Durrës, harroi! Tani jemi në demokraci, tani nuk ka më bunkerë nëpër fusha e kodrina sepse jemi mbyllur vetë si në bunker me ndihmën e shtetarëve për të cilët brohorasim sa na çahet gurmazi e, vazhdojmë të votojmë si dikur njëzëri.
Lexoja Uitmanin me gjeth e lule, gjelbërim e popuj që e kanë në dorë fatin e jetën tyre, mirëpo ku Uitmani e ku realiteti që kam përpara sysh. Më pas nisa të gricem me vetën, sepse “Fije bari” më vuri në ngasje. Në ngasje e në plasje thuaj. I thashë vetes, po pse o derëzi e punëzi, nuk vure mend një herë, të kishe vënë një fije bari diku në mes rrjeshtave ashtu si të gjithë miqtë e tu poetë në librat e tyre e kanë me bollëk harlisjen e barit. Veç ti jo… Kaq i humbur je? Zaten për të nuk të zënë në gojë fare kur tororisin ca shkrime me vargane poetësh që i paskemi te shumte si bari…
Rri në ballkon në këtë thatësirë pa një gjelbërim e me fare pak qiell.
Vrisja kokën se pse nuk kisha venë një fije bari ndokund në 7 vëllimet me poezi që kisha botuar deri atë çast meditimi të turbulluar. Pasi e shtjellova gjërë e gjatë, sa e bëra tërkuzë mendimin, mu duk se mbrrita buzë një konkluzioni, anipse mund të ishte i gabueshëm. Kisha patur ndjesinë e mendimin se me Uitmanin në librin e tij me famë të përbotëshme "Fije bari", shumëçka ishte ezauruar e do të ishte pak vështirë përdorimi i simbolikës së barit pa rënë në përseritje. Apo fundja pa sjellë diçka të re sepse Uitmani ka qënë një gjeni që zor se përsëritet në këtë botë ani pse poetë bota gjithnjë do të ketë. Por tundimi i fijeve të barit poetik do të ishte më i pakët e do të ishte kapercyer si drojë krijuese po të mos dilte një simbolike absurde në vitet e diktaturës, kur njeriu që e kish vënë popullin e vet nën thundër, e kishte përdorur fjalën me një demagogji nga ato që nuk lënë asnjë alternativë tjetër në mbarë popullin: "Bar hamë e parimet nuk i shkelim!".
E ku ne vrimë të miut të shkoje e të shkruaje poezi pas kësaj? Kaq perverse më dukej kjo parullë demagogjike, sa duke qënë nën mungesën totale të mishit, qumështit e gjalpit, topa në vend të gjalpit, gjalpë për pushkën e gjatë e përralla të tjera heroike si këto në Shqiperine e diktatures sa, më qe bërë alergji përmendja e barit. Nuk e gjen kurrkund në të 14 librat e mi ku gjysmat janë vëllime poetike, por gjithësesi këmbëngulja për të gjetur fijen e barit në mes të fjalëve më nxorri në një shteg. Më së fundi mezi gjeta një fije bari, e ku, pikërisht mbi varrin tim imagjinar postmortum.
Mesa duket fija e barit pas gati një shekull shkatrrim, luftra, shtypje, përgjakje, uri e varfëri, kishte marrë nuancen e përpjekjes për të mbijetuar sadopak prej shkatrrimit të përgjithshëm, ish kthyer në shprese të përtej vdekjes, që të paktën pasi të jemi shuar, të mos vijë ndokush në mënyrë harbute të na i shkretojë edhe varret.
Por edhe kjo hamendje poetike nuk që e thënë të më frymëzojë gjatë as sa jeta e një xixëllonje. Se ja çfarë ndodhi vitet e fundit në Rrmaj, varreza katolike e Shkodrës, ku më mirë se kudo bari duhej të gjente qetësi e amshim ëngjëllor. Meqë varrin e tim eti gjatë vitevë të mia në mërgim e mbuloi bari( si vazhdim i kohës së gjatë të diktaturës kur varreza katolike qe bllokuar me dëshirën ta bënin stacion treni a stallë kuajsh), dikush pra, tani në kohen e demokracisë pa brekë, mendoi se nuk ka më pasardhës ky i shuari me emrin Im Atë, dhe se ishte një mundësi për bisnes me tokën e varreve pa zot.Një i paemer, qoftëlargu thuaj, që kishte lidhur krushqi me një lëng stërlëngu me nënë nga Hoti, shkon në Kishen e Madhe të Shkodrës e para një prifti, Dom Luçiano nga nga Kosova, betohet e përbetohet se ajo copë tokë pranë varrit të tim eti ishte e stërgjyshit të tij, prandaj, i takonte ta merrte, ani pse nuk e kishte të shkruar në asnjë nga dokumentat e Kishes katolike që e mbikqyr këtë varrezë. Në kishë ishte regjistruar me emrin e tim eti, por prifti kosovar, ja e hëngri sapunin për djathë, ja e hëngri djathin me mish dashi e me verë Rahoveci, por fakti është se i lëshoi një vertetim se toka përqark varrit ishte tash e tutje nën zotërimin e atij qoftëlargut që u betua rrejshëm. E këta njerëz, pasi e mashtruan priftin mediokër, që ja di emrin po kush po merret me të, pas dy ditëve e shitën. Kur më lajmëruan “Eja, mor krahthatë se po të marrin edhe babën”, u detyrova të lë çdo punë e të vij nga Amerika në Atdhè që të shoh çfarë bëhet me eshtrat e babait se toka vate, siç thotë toska. Se mirë mbeta pa babë të gjallë,më la jetim i ndjeri, por tash po mbes dhe pa babë të vdekur. Harrim e shkretim kjo jetë thuaj… Indentitet pa varre.
Kish mbetur veç një rrip i vogël tokë me bar gjysëm të tharë sepse pranë tij ishin ngritur varre të mëdhej. Im Atë nen dhè, i ngjeshur në mes të blloqeve të betonit,( si unë sot në mes te pallateve), si të qemë në një burg a qeli por ma së shumti më përsilleshin në mendje bunkerët e diktaturës, që i ngrinin jo vetëm në bregdet por edhe në mes të varrezave që të befasohej armiku imagjinar tek luftonin edhe të vdekurit në Shqipërinë komuniste.
Lashë hamendsimet krahasimore dhe bëra ç'bëra, pagova një mjeshtër ta shkulte barin me rrënjë dhe ta betononte atë pjesë që kish mbetur. Mjeshtri Gjergj Shkami, tek bisedonim e binim në ujdi për hakun e punës, më tha: "Mos bëj gabim të bësh gjyq me priftin, se këta që e kanë blerë janë katundarë të egër, po u ankove të vranë. Shkove për dhjamë qeni. Sot të drejtën e gjen veç në varr!".
Pak gjëra paskan ndryshuar, thashë me vete.Te drejtën dje e gjeje veç në varr. Edhe sot kurrkund tjetër. Eh ky popull, me gurë varri në shpinë më shfaqet më i mundimshëm se Sizifi. Ishin fjalë me vend ato të Gjergj Shkambit. Ashtu bëra. Ngushtë, ngushtë, por varrin e tim arrita ta ndërtoj si një bllok betoni, pa i lënë kurrkund mundësi ndonjë fije bari të ngrinte krye dhe asnjë grabitqari të më merrte tokën e mbetur me eshtra të familjes.
Tani më thoni se çfarë kuptimi e simbolike mund të marrë bari në poezinë time? Hiçmosgjë. Ndaj më kot kërkoja për një fije bar simbolik në vëllimet e mia me poezi. Por më së fundi më duket se diku rashë në një trajtim që kisha bërë në librin me lirika "Requiem për një gjethe", por edhe aty simbolika e barit nuk ishte kurrgjë tjetër veç një fijëz gjysëm e tharë mbi varr, të cilën e kullot me nge një kafshë e gjorë, nga ato që nuk kanë vend ku të gjejnë ushqim, sepse toka është kthyer kudo në shkreti.Përrallë e gjallë kjo jeta jonë. Sepse, ehe, kemi ngrënë kaq shumë bar në këtë jetë dreqi, për të lindur e ngrysur në diktaturë, sa nuk i ka mbetur barit asgjë poetike veç simbolit të vetmisë së madhe e të ftohtë thuaj polare, që përjetuam gjysëm shekulli. Ndaj dhe poezia ime mbeti pa fije bari, e ndonjë që ka mbirë si me zor, mjerisht edhe kjo pa pikë klorofile.
Pasi që e lexova këtë poezi timen të kahershme, që thënë të drejtën e kisha harruar, i thashë vetës, po të paktën e ke një shpresë. Në paç fatin të shkosh në parajsë, atje do të kesh qiell sa të duash, zogj, pemë, por edhe lëndina me fije bari që atbotë nuk ke më kurrfarë shkaku t’i urresh a t’i konsiderosh apoetike.
Ca thonë se në atë botë mund të kemi edhe ndonjë Evë me gjinj të fryrë si frute vjeshte. Çfarë nuk thonë. U bëftë, o zot!! Ama, të gjithë këto në këtë botë nuk i kemi…

27 korrik 2010

© Copyright Traboini - esè / traboini@yahoo.com
Nuk mund të botohen në asnjë organ shtypi apo sit elektronik pa lejen e autorit

BALLADA E TRIDHJET SORKADHEVE TE RUSISE

A kanë përqasje fati i 30 gra ruse në diktaturë, me fatin e mijëra grave e vajzave shqiptare të vrara apo të përdhunuara prej serbëve gjatë 85 vjetëve histori tragjike e gjakderdhjesh mizore?! Franca e Rusia si miq të serbve a mund të financojnë një film për gratë kosovare? Po ne ç’kemi që financojmë për ruset? Kaq shumë para e kaq miqësi të madhe kemi?!

BALLADA E TRIDHJET SORKADHEVE TE RUSISE
- Persiatje për një projektfilm-

nga KOLEC TRABOINI

Kohë më parë jemi njohur me faktin se Qendra Kombëtare Kinematografike, ka konfirmuar prurjen e një projekti për zhvillim, ...skenarin për film artistik me metrazh të gjatë me titull “Sorkadhet e trëmbura” të cilin e ka marrë përsipër një regjisor rus. Mendohet të realizohet si një bashkëprodhim ruso-franko-shqiptar, i shtëpive filmike "Albimage” (Shqipëri), “Ton” (Rusi) dhe “8 et plus” (Francë).Deri tani këtij “zhvillimi” u kanë vajtur punët mirë. Së fundi erdhi dhe një grup kineastësh nga Rusia për të parë vendet e xhirimit e mundësi të tjera. Pa u marrur me çeshtje teknike do të hedhim një veshtrim mbi dy aspekte të ndryshme në trajtim që nuk e përjashtojnë njëra tjetrën. Autori i skenarit Kadare e ka kapur e shtruar këtë temë në aspektin njerëzor,emocional, tragjedinë në familje e fatin e grave ruse të martuara me shqiptarët, ndersa tema e spiunazhit ruso-sllav në drejtim të Shqipërisë që është shumë më e koklavitur, e fshehtë dhe ende e patrajtuar mbetët krejt hipotetike për autorët. Po fundja kanë të drejtë. Sa kohë që arshivat nuk janë hapur,informacioni është i pakët, është tepër e vështirë të ndërmerret një hap i tillë në trajtimin e një filmi qoftë dhe dokumentar, për spiunazhin rus të KGB në drejtim të Shqipërisë ndaj te gjitha gratë ruse na dalin “Sorkadhe të trëmbura
Eshtë e vertetë se për gratë e pakta ruse në Shqipëri është fare e lehtë të bëhet film sepse ato janë dëshmi e gjallë e një realiteti absurd që sundonte në të dy shtetet, në Shqipëri por edhe në Rusi, madje këtë sistem shtypes këta shtypsit tanë nga rusët e kanë mësuar, janë pikërisht ata që kanë shkuar të marrin mësime mbi komunizmin në Rusi dhe ku kanë patur rast të martohen. Ai sistem komunist ruso-shqiptar pra krijonte viktima gjithandej, sepse nuk mund të mbijetonte pa dhunë e gjak.Në këtë rast nuk kishte fare rëndësi gjeografia. Ishte një makinë shtypse e kuqe që vepronte kudo me të njëjtin intensitet. Ishin harbutë por e kishin edhe frikën deri në palcë. Kudo shihnin spiunë e tradhëtarë. Shihnin armiq.Dhe është e natyrshme të shihnin armiq atje ku kishte dhe ku nuk kishte. Por nuk kanë qënë vetëm vajzat ruse që martoheshin me shqiptarë.Kanë qënë edhe polaket dhe çeket. Nuk e kuptoj një film që i perjashton fatin e tyre e merremi vetëm me ruset. Pse pikërisht ruset.Për më tej përse jo gratë malazeze që janë martuar me shqiptarët, veçmas në Shkodër. Janë 100 herë më shumë se sa gratë ruse, kur këto të fundit dihet, martoheshin me burra shqiptarë të përkëdhelur të regjimit dhe bënin karierë në pushtet. Aq më tepër ka patur gra të huaja intelektuale të devotëshme që vertetë nuk janë burgosur por e kanë ndjerë vehten si në burg. Një grua polake që meriton një film në vete, madje përpara grave ruse, ka qënë Danuda, mjeke kjo, gruaja e piktorit të madh shqiptar, pedagogut Danish Jukni. Edhe sot e kësaj dite në Shkodër, ani pse kanë kaluar vite e Danuda e Danishi kanë ndrruar jetë, kujtohet me admirim mjekja e spitalit civil.Ka shpëtuar mijra jetë njerëzore dhe tregonte një përkujdesje të jashtëzakonëshme për njerëzit. Dhe atë e ruanin dhe e përgjonin në çdo hap të jetës. Mendojeni jetën e saj. Ndonjëherë është më torturë të presësh të arrestojnë në çdo çast, se sa të jesh i arrestuar. Frika e tret njeriun dhe e kthen në kufomë për së gjalli...Pse pra nuk bëhet një film për mjeken me shpirt të madh human polaken Danuda Jukni?
Ana tjetër e medaljes është se dosjet e sigurimit duhen shkoqitur. Nuk besoj se spiunazhi rus të mos këtë humbur shansin për të rekrutuar ndonjë prej grave ruse që kanë qënë në Shqipëri. Në të gjithë botën spiunazhet i kanë përdorur gratë e madje në mënyrë të suksesshme. Kujtoni zonjën Doktoreshë gjermane në luftën e parë Botërore, apo Mata Harrin franceze. Ndaj nuk ështe çudi që ndonjë spiune ruse e KGB-së së frikëshme, të na dalë sot si një heroinë filmi e papërlyer. Nuk janë gjëra të pangjame edhe në ditët tona. Merrni një shëmbull nga Amerika e kohës sonë, gruaja e një ambasadori në një shtet afrikan, Kongo, papritur doli se ishte agjente e CIA-s dhe zbulimi i saj nga shtypi e pshtjelloj Shtëpinë e Bardhë.
Se sa të trëmbura janë sorkadhet ruse nëpër botë, merret vesh edhe nga lajmet e sotme nga Amerika ku Departamenti i Shtetit përzuri 10 spiun rus shumica e të cilave vajza të bukura si sorkadhe. Sepse sa më të bukura që të jenë sorkadhet ruse aq më mirë e bëjnë punën.
Gjithësesi në aspektin njerëzor, filmi qëndron dhe e ka siguruar suksesin që në zanafillë. Këto ditë na foli në TV shqiptare, gjërë e gjatë regjisori për këtë. Edhe bashkëskenaristi rus dha idetë e tij.Çdo gjë shkon mirë e bukur.
Paratë për gratë ruse, 30 Sorkadhet e trembura të Kadaresë, janë gati. Ndërsa për mijëra gra e vajza shqiptare, të vrara apo përdhunuara në historinë e mizorisë serbe mbi shqiptarët, që nga 1913 e deri në 1999 nuk jep kush asnjë qindarkë. Mirë bëjnë që japin për gratë ruse në mes të cilave kanë gëluar edhe ndonjë spiune e KGB-së., të cilat edhe po të jetonin në Rusi nuk besoj se do të kishin ndonjë trajtim special veç Gulakut tashmë të njohur rus, sepse muzhiku rus nuk besoj se shtypte e ushtronte dhunë më pak mbi popullin e vet.
Përtej kësaj e kam një merak. Në një anë bëjmë filma apo sajojmë konferenca ndërkombëtare se si i kemi shpëtuar çifutët( kush si ne, më të famshmit në botë) nga ana tjetër tregojmë se si janë masakruar nëpër burgje shqiptare 30 gra ruse. Mos ndokush do të na e heqë aureolen e shpirtit human që kanë patur shqiptarët në histori, për të cilën na mburrt dhe Bajroni?.Mund të thonë epo diktaturë ishte. Por edhe në kohen e gjermanëve diktaturë naziste qe, por populli bëri të pamundurën dhe i shpëtoi çifutët me femra e meshkuj. Madje një doktoreshë Anna Kohen është gjallë në New York, dhe është më e flakta në shqiptarizëm.Thotë jam shqiptare. Po kush kujtohet të bëjë film artistik për të a për prinderit e saj që shpëtuan mrekullisht në Vlorë?
Natyrshëm lind pyetja, pse firmat filmike franko-ruse( dhe kjo e jona bashkangjitur) janë aq të gatshme për të financuar atë film për ato 30 gratë ruse, ndërsa për çifutet, malazezet, polaket e çeket janë indiferent. Mos duhet që në ëmër të një humanizmi abstrakt të dalin në evidencë mizoritë e shqiptarëve ndaj sorkalleve të Rusisë, kur sot Rusia po e dërgon sorkadhet e veta si prostituta anë e mbanë Europës?! Le të shpresojmë se jo....por veç rusët nuk shpenzojnë asnjë kacidhe për Shqipërinë e shqiptarët...
Se sa na duan, merret vesh, flet çeshtja e Kosovës, flasin deshmite e ushtarëve rus në aradhat e krimineleve të Millosheviçit, që përdhunonin gra e vajza shqiptare në Kosovë.
Këto u dashkan harruar për hir të 30 sorkadheve ruse që disave u ringjallkan nostalgjinë e rinisë…

© Copyright Traboini - esè / traboini@yahoo.com
Nuk mund të botohen në asnjë organ shtypi apo sit elektronik pa lejen e autorit

🟥Tre takime me Petraq Xhaçken - nga Kolec Traboini

TRE TAKIME ME PETRAQ XHAÇKEN

Nga KOLEC TRABOINI

Takim në "ferrin e industrisë së naftës", Fier 1978

Nga fundi i vitit 1978, me regjisoren e kronikës së filmit dokumentar Adriana Elini Xhajanka, u ndodhëm në zyrën e drejtorit të sapo emëruar të Insitutit të Naftës në Fier, Petraq Xhaçka. Ishim ngarkuar nga Kinostudioja të realizonim një intervistë me specialistin më të shquar në fushën e studimeve të naftës dhe të gazit, fushë në të cilën edhe ishte lauruar me Çmimin e Republikës së shkallës së parë. Drejtori Petraq Xhaçka na priti në zyrën e tij të thjeshtë, aty, mbi vandakun e letrave dhe planeve që kishte mbi tryezë. Nga fotografia që kishte botuar revista "Ylli" na ishte krijuar përshtypja e një njeriu të qeshur dhe gazmor që duhej të manifestonte gjithsesi kënaqësinë e popullaritetit që gëzonte në sajë të studimeve dhe botimeve të tij të shumta shkencore. Por, në atë zyrë disi të errët e me pak dritë, diku në mes të Patosit e Fierit, u përballëm me njeriun e preokupuar e të përhumbur në mes të planeve dhe skicave të puseve, saqë edhe hyrjen tonë nuk e pati vënë re. 'Ndoshta me këtë lloj bote të mistertë mbështillen të gjithë studiuesit - mendoja në atë kohë kur nuk dihej se çfarë fshihnin fasadat e fotografive dhe euforisë së ndarjeve të çmimeve dhe dekoratave.

Në faqet e "Yllit", përshkrimi për studiuesin Petraq Xhaçka e bënte lexuesin të kishte zili famën e tij por, ndërkohë, zymtësia që e mbështillte atë, rrethanat ku pleksej hipokrizia e partisë dhe e shtetit me dhunën e egër ndaj shkencëtarëve, bënte që një shkencëtar i shquar me emër në të gjithë Shqipërinë si Petraq Xhaçka, jo vetëm të mos i gëzohej lavdisë dhe respektit që meritonte, por përkundrazi, të kishte zili edhe qytetarin më të thjeshtë të Shqipërisë, emri i të cilit mund të mos përmendej kurrë në gazetat revistat apo ekranin e filmit apo televizionit po të paktën nuk do jetonte nën presionin e përditshëm "Ku është nafta?".

Natyrisht këtë, Petraq Xhaçka, as si shkencëtar dhe as si drejtor i Institutit të Naftës nuk mund ta thoshte, por qëndrimi i tij atë të jepte të kuptonte. Nuk e parapëlqeu idenë e intervistës mbi kërkimet në zonat gëlqerore. Nuk dëshironte të fliste fare. Fytyrën e kishte pak të zbehtë e të prerë, mesa dukej nga pagjumësia. Por gjithsesi, ai nuk mund të na kthente mbrapsht dhe lutjeve tona iu përgjigj me dashamirësi. Do të gjendej diçka për të folur përderisa kishim marrë rrugën deri atje. Dhe intervista përfundoi me një vlerësim të përgjithshëm sipas standardeve të kohës.

E kishim lënë zyrën e drejtor Petraqit dhe ishim kthyer në Kinostudio në dhomën e montazhit, ku me regjisoren Adriana, gjatë montimit bënim edhe komentet krijuese që shpesh ktheheshin edhe në biseda si të thuash "politike".

"Pse kaq i zbehtë Petraqi- thoshte atëherë Adriana - Ai duhet të ishte i lumtur me atë lavdi që ka". Ne kishim shkuar për të xhiruar edhe raste të tjera në fushat e naftës. Mbaj mend të kishim xhiruar Sheme Marën, një tip punëtori praktik optimist. Kishim xhiruar Veli Allajbeun, naftëtar pa shkollë diku në Kuçovë, që fliste nëpërmjet një tubi në fyt dhe që pretendonte të ishte ankuar deri lart në krye të Partisë kundër "inxhinjerëve sabotatorë" siç na krenohej. Kishim xhiruar dhe Kapllan Hajdarin, heroin e kohës që rrinte rëndë e fliste pak. Por... eh, kishim xhiruar vite më parë në zyrën e tij edhe Xhavit Sallakun, drejtorin e Uzinës së Ballshit, në një intervistë që shumë shpejt, me urdhër nga "lart" u detyruam ta hiqnim nga qarkullimi pasi Xhaviti ishte shpallur "armik" dhe e ekzekutuan pa ditur kush se pse.

Ajo çfarë ndodhte tej fasadës mund të merrej me mend, por kurrsesi nuk mund të dihej sa dramatike dhe tragjike ishte. Ajo çfarë përjetonte në shpirtin e tij doktori i shkencave gjeologjike Petraq Xhaçka, tek shihte si burgoseshin e pushkatoheshin kolegët e vet inxhinier nafte, me shkaqe të sajuara aq dukshëm, merret me mend por ama nuk mund të shfaqej. Çdo gjë duhej mbajture përjetuar brenda vetes, në skutat më të fshehta të shpirtit. Përkundrazi, në ekran, në revistat dhe gazetat e kohës, duhej të dilte optimizmi dhe drita e gënjeshtërt... e asaj që sot me të drejtë quhej "Ferri i industrisë së naftës".

Takim pas vitesh në Boston, 1995

I gjendur në Amerikë në vitin 1995, pas një emigrimi pesëvjeçar në Greqi, gjëja e parë që bëra ishte përpjekja për t'u lidhur me shqiptaro-amerikanë të vjetër, me shpresën për të gjetur diku ndonjë punë. Shqiptaro-amerikanët mund t'i takoje të dielave në tre kishat orthodokse shqiptare, që i rrinë rrugës Broduej në South Boston si relike të çmuara. Ajo në krye, kisha e Shën Gjergjit e Fan Nolit, si margaritar në kurorë, tjetra, pak më poshtë, kisha e Shën Joanit si gjerdan, e tjetra më poshtë, kisha e Shën Trinisë, ku dikur ka kishëruar Mark Lipa, kundërshtari i Nolit, më shfaqej si një ornament dekorativ dhe simbol i mosmarrëveshjeve të përjetshme mes shqiptarëve, të cilët me pasionet e veta inatçore kanë bërë më tepër lojë ne të huajve se te veten. Në mes të këtyre tre kishave hidhte vallen e vet tinzare greku nën masken e fesë.

Takova shumë shqiptarë, takime që tashmë pak më kanë mbetur në kujtesë. Një shqiptaro-amerikan më kujtohet të më ketë thënë me një shqipe të çalë, "Përse vini në Amerikë! Këtu (shqiptaro-amerikanët)nuk ju duan". I thashë se "vimë këtu sepse duam veten.".

Ndërsa një tjetër që konsiderohej bos i madh restorantesh e që i kisha kërkuar punë, në hollin e Kishës së Shën Gjergjit më zuri për dore dhe më vuri përballë një emigranti të posaardhur, duke i thënë atij se unë kisha 4 muaj në Amerikë pa punë, ndërsa ai (bosi e kishte kushëri) kërkonte punë menjëherë. E kuptova se në atë rast i shërbeva shqiptaro-amerikanit thjesht si një shëmbull krahasues, para se ai të më harronte fare. Dhe unë të njëjtën gjë bëra; e harrova.

Por ka një takim që nuk e harroj kurrë. Takimi me Petraq Xhaçkën. Sa e pashë mu kujtua fytyra e zbehtë në gjysëmdritën e zyrës së Institutit të Naftës në Fier. Iu afrova dhe i bëra të njohur takimin tonë. Petraqit edhe i vinte edhe s'i vinte në kujtesë. Kishin kaluar aq vite. Kaq vite në tragjedi, në burg, në stërmundime, në vuajtje...

Ajo çfarë në fillim i hashë, ishte se nuk mund ta kuptoja se si një shtet e le të ikë një shkencëtarkaq të çmuar si Petraq Xhaçka.

"Është tepër vonë - më tha Petraqi - Tepër vonë edhe për mua edhe për shtetin".

Takoheshim thuaj çdo të dielë në kishën e Shën Joanit. Herë përpara në zhurmat e rrugës, e herë-herë brenda në sallën e poshtme të kishës ku pinim dhe kafe. U njoh me me fëmijët e mi, të cilëve u spjegova veçmas se çfarë vlere si shkencëtar kishte Petraq Xhaçka, ndaj sa herë e shihnin, e përshëndesnin me nderim dhe më njoftonin jo pa krenari se "kemi takuar mikun tënd Petraqin".

Një herë i propozova Petraqit të më bënte një shkrim për buletinin e përkohshëm që nxirrja në Boston, shkrim të cilin nuk arrita ta nxjerr sepse Buletini e ndërpreu botimin.

Ndër bisedat tona mbaj mend ta kem pyetur se çfarë pune bënte. Diku roje nate më pat thënë pa më dhënë shumë spjegime. Të dielave bënte punën e kujdestarit të kishës së Shën Joanit.

"Po mirë, - i thosha tek këmbenin mendime për hallet tona si emigrantë, - a nuk është krim që Petraq Xhaçka, shkencëtari që njoh unë (e jo punëdhënësit e restoranteve këtu) të jetojë larg shkencës edhe pas shembjes së diktaturës?! Mua kjo gjë më duket një krim i dytë ndaj njeriut, por për më tepër, është edhe krim ndaj shkencës shqiptare të gjeologjisë. Kush mund të ishte profesor universiteti më i përshtatshëm në Fakultetin e Gjeologjisë dhe Minierave, çfarë ka qenë dhe ëndërrimi yt i kahershëm?"

Petraq Xhaçka, me vështrim të qetë e të butë, në të cilin ngazëllehej dëshira e vjetër e auditoreve, e pranonte humbjen e dytë, tashmë intelektuale. Kjo, jo vetëm për hir të pamundësisëpër ta kthyer kohën pas... Tashmë çdo gjë kishte ikur. Ndoshta të rrëmbyer nga politika, shumëkush në Shqipëri e kishte harruar Petraqin. Kishin harruar shkencëtarin e madh dhe martirin e pafajshëm të burgjeve. Politika mbrapshtane kishte shumë antipunë për të bërë. As nuk e vriste mendjen dhe as nuk e shqetësonte rrjedhja e trurit dhe inteligjencës jashtë kufijve. Dhe Petraqi e mbyllte bisedën me ngushëllimin si për atë dhe për mua: "Sa ka nëpër botë në fatin tim...Ja kemi këtu Xhoni Athanasin. Kemi diku më tej Petro Zhejin...brezit tonë i takoi një fat absurd dhe i vrazhdë. Le të gëzohemi që kjo të mos ndodhë më kurrë".

Fundkorriku 2004

Në fillim të korrikut më ra në dorë një libër i ri voluminoz i Petraq Xhaçkës. Nuk ishte libër me studime nga të cilët Petraqi, në kohën e lulëzimit të vet si shkencëtar, botoi dy të tillë, përkundrazi, ishte një libër që mund të themi se i përmblidhte në një vend studimet, përpjekjet, sukseset dhe dështimet. Ishte një libër ku tregoheshin vuajtjet shpirtërore dhe fizike në burgjet e diktaturës, të cilat janë një akuzë jo vetëm për falsitetin e direktivave të "udhëheqësve të ndritur" në fushën e kërkimeve të naftës, por akuzë edhe ndaj shpirtit të tyre katil e mizor, që nuk kishin të ngopur në shkatërrimin e jetëve njerëzore. Petraqi e kishte titulluar librin e vet "Kalvari i një intelektuali" dhe nëntitulluar "Kujtime nga ferri i industrisë së naftës...".

Duke lexuar atë libër me 350 faqe dhimbje, fillon të kuptosh me të vërtetë se çfarë ishte jeta e një punonjësi të naftës nën diktaturën e Enver Hoxhës, e më pas të Ramiz Alisë. Nis të kuptosh se çfarë falsiteti kishin akuzat dhe çfarë tmerri hiqte viktima në duart e hetuesve që kërkonin të fabrikonin fakte e agjentura të paqena. Nis të mendosh se sa brutale ishte ajo jetë, çfarë monstrash kishte udhëheqja, çfarë xhahilësh ishin zbatuesit e urdhrave të tyre, hetuesit, emrat e të cilëve Petraq Xhaçka i kurseu nga mirësia që kish në shpirt.

E lexova librin me një frymë, e më pas librin e mori im bir inxhinier që e njihte shkencëtarin Petraq Xhaçka personalisht. Sa vinte nga puna merrte librin... i pëlqente ta lexonte në vetmi, në verandën e oborrit të pasmë të shtëpisë.

Ndërkohë nuk i qëndrova tundimit për t'i bërë menjëherë një telefonatë urimi. Po shumë shpejt kënaqësia m'u kthye në dhimbje. Më doli Petraqi me gjysmë zëri. "Jam i sëmurë - më tha - Kam kancer". "Mos !"- belbëzova...U preva e më mbeti fjala në grykë. I shpreha dhimbjen time dhe urimin për librin, atë libër të mrekullueshëm që kishte nxjerrë nga duart, mendja dhe shpirti i tij fisnik. Nisëm të bisedonim për librin dhe për miqtë e tij të dikurshëm, ndër të cilët Enriko Veizi, me të cilin ishte burgosur e rrasur në të njëjtën qeli.

I thashë se kishte shkruar një libër që jeton shumë më tepër se një jetë njeriu. U gëzua. Aq sa mund të gëzohej një njeri në shtrat të vdekjes.

Pas një jave i telefonova përsëri. Më kish lindur një ide për të bërë promovimin e librit të tij. Ia kisha thënë këtë mendim studiuesit Thanas Gjika, shkrimtares Rozi Theohari të cilët e mirëpritën. E kishim lënë të konsultoheshim edhe me Pëllumb Kullën e NaumPriftin. E shoqja, Zhaneta, më tha se Petraqi e kishte shumë për zemër të bëhej ky promovim, por....mbase vetë nuk mund të vinte. Sapo kish bërë një kurë të re në spital dhe ishte më mirë, por jo aq sa të ngrihej për një veprimtari të kësaj natyre. Por gjithsesi, do të ishin të afërmit, të familjes.

Në ditët e zhurmshme të Bostonit, kur bëheshin përgatitjet për Konventën e Demokratëve për të zgjedhur kandidatin për president te Amerikës, nuk mund të bëhej kurrfarë organizimi. Prandaj, si të thuash, edhe telefonatat tona heshtën...Por ja, në ditën e 28 korrikut 2004, një telefon ogurzi do të binte. Me zë të drithërueshëm, Zhaneta më njoftoi se zemra e Petraq Xhaçkës kishte pushuar përgjithmonë. Me ngashërim më tha se dita e varrimit ishte lënë për të shtunën, më 31 korrik, dhe shtoi se gjithnjë e shoqëroi mendimi për promovimin e librit të tij me miq, kolegë e intelektualë. Petraq Xhaçka, deri në fund mesa duket, dëshironte që e vërteta e tij e dhimbshme të vlente si katarsis edhe për njerëzit që la pas.

Këto janë tre takimet e mia me shkencëtarin e paharruar, jeta e të cilit kaloi nëpër mundime të paimagjinueshme për brezat e postdiktaturës.

Nga libri "Bukuri Shkodrane" Kolec Traboini, esè Boston 2005

ARISTIDH KOLIA: “Rrenjet tona jane ne Arberi!”

ARISTIDH P. KOLIA
(1944-2000)

Me rastin e 10-vjetorit te vdekjes se studiuesit dhe veprimtarit te shquar arvanitas Aristidh P. Kolia, miqte e admiruesit e vepres se tij, organizuan nje mbledhje perkujtimore ne sallen e Ministrise se Turizmit Kultures Rinise dhe Sporteve ne Tirane. Kishin ardhur jo vetem ata qe e kane njohur nga afer kete figure qe tashme ne syte e shqiptareve ka marre permasat e nje heroi, por edhe lexues te shumte te vepres se tij. Shumica e te pranishmeve ishin nga Tirana por kishin ardhur edhe nga qyteti i Shkodres i njohur per traditat art e kulturedashese. Fjalen kryesore e mbajti gazetari dhe kineasti Kolec Traboini, i cili e ka njohur Aristidh Kolian nga afer ne kohen kur nxirrte gazeten shqipe “Egnatia” ne Athine dhe ka botuar librin “E verteta perveluese e Aristidh Kolias”.

ARISTIDH KOLIA

“Rrenjet tona jane ne Arberi!”

Nga KOLEC TRABOINI

Kane rene kembanat e ka ardhur ora per ata qe duan te degjojne e kuptojne se, kultura e traditat, historia dhe gjuha nuk mund te kufizohen edhe me tej brenda kufinjeve te Shqiperise, te cilin e sajuan te tjeret e jo ne, ne vitin 1913. Duke u qorrollepsur e duke u sjellur si provinciale ne kete kopshtin tone te vogel, ne e kemi humbur besimin prej arberoreve qe rrojne pertej gardhit tone. Sot arvanitet dhe arbereshet e shohin me skepticizem Shqiperine dhe po i hedhin syte nga Kosova me shprese se ajo do te behet qendra arberore e shqiptareve te gjithe botes.

Kete e ndjente dhe e thoshte jo pa pikellim edhe i paharruari Aristidh Kolia, kjo figure e madherishme e kultures arberore, por na thone sot e kesaj dite, anipse ne bejme sikur nuk degjojme, edhe veprimtaret e tjere arvanitas e arberesh si Jorgo Miha, Jorgo Jeru e At Antoni Bellusci.

A ka ky shtet shqiptar nje Akademi te degjoje kembanat, qe te mos lere ne harrim kulturen tone pertej kufinjeve, nje kulture e tradite, nje histori plot lavdi, qe eshte po me aq vlere sa ajo brenda kufijve, ne mos me shume.

Vec bustit te De Rades si nuk u pa gjekundi ne kete dhè nje monument a bust per ata qe dhane aq shume per kulturen arberore jashte kufijve te vitit 1913. Si nuk u pane te shfaqen ne dy dekada grupet kulturore arvanite arberore ne kete vend. Te mos flasim per shkrimtare, piktore e artiste qe jane nderi e krenaria e fqinjit tone te jugut. Pse ia sharrojme vetes deget qe kemi nen kembe. Me fustanellen tone krenohen fqinjet duke e quajtur pjese te etnografise se tyre kombetare. Po ne si nuk morem nje kostum aq te mrekullueshem te grave arvanite e te mburremi me te, sepse eshte vertete pjese e kultures tone te mrekullueshme arberore. Pasi na zvogeluan gjeografikisht te tjeret, pse per fajin tone, vazhdojme te zvogelohemi shpirterisht.

E kryepseja: pse pra ne e kemi humbur shansin historik per t`u bere qendra e mbare botes arberore-arvanite-shqiptare?

Pare ne kete sy, mund te them se diku pertej gardhit tone, ne Greqi, patem fatin te njohim Aristidh Kolian, personalitetin me te madh arvanitas te shekullit XX dhe nje nga njerezit me te ndritur te kombit tone. Akademiket tane qe flene neper katedra duhet t`ia kene zili atij, por jo zili per keq, sepse ai ishte e mbetet pjese e kultures sone arberore, por t`ia kene zili per vullnetin e kembenguljen, per sakrificen, sepse Aristidh Kolia ne studimet e veprat e veta, vuri tere dashurine, tere pasionin, tere kohen, edhe jeten e vet duke punuar ne kushtet e nje terrori verbal e psikologjik.

Por mendoj se ketu vegjeton edhe nje zili per keq, prej atyre qe kane veshur papucet akademike te Obllomovit. Lenia jashte vemendjes, thuajse ne harrim e kesaj figure, duke mjaftuar me emertimin “Aristidh Kolia” nje rrugice te vogel ne periferi te Tiranes, diku fshehur pas pallatit te Brigadave a fshatin Sauk, eshte vertete shprehje e qendrimit tone cinik ndaj kultures arberore, e mendesise sone te vetizolimit, per te mos thene frikes se mos bash per kete mbeten prishaqejf diplomatet e fqinjeve. Veshtire eshte ta pranojme te verteten, por pa e pranuar ate nuk ka as dhe nje shans te vetem te gjejme nje udhe te drejte ne kete mishmash kombetar, ku flitet vec per politike, ku prodhohen vec konflikte e kultura konsiderohet si nje handikap shoqeror i bezdisshem.

Aristidh Kolia i madh kishte nje mendesi krejt tjeter. Kultura, tradita, gjuha, prejardhja, historia ishin gjithcka ne jeten e tij. Ai e shihte Shqiperine me syte e shpreses. Ai kishte udhetuar kater here ne Shqiperi e nje here ne Kosove, por edhe ne Kalabri e Sicili, gjithnje me deshiren e zjarrte per ta thyer ate barriere qe na kishin vene ne mes nesh, ne mes te njerezve te nje gjuhe dhe nje gjaku. Ndaj eshte krejt e kuptueshme ciltersia me te cilen e priti dyndjen e emigranteve shqiptare ne Greqi me mendimin, se kjo do te ishte nje rast ideal per te krijuar lidhjet e mungura ne mes te kraheve te shqiponjes.

Ai u afroi shqiptareve emigrante nje miqesi pa asnje rezerve e pa asnje kusht. Ai nuk perdori per ta asnje here fjalen emigrant. I quante me gjuhen e tij te bukur shqipo-arvanite “djemt”. Kush e di c’bejne djemt. Kush e di ku jane djemt. I therriste ashtu sic therriste te birin e vet Panajotin. Me te njejten dashuri. Ishte nje miqesi e dashuri qe buronte prej gjakut te perbashket qe na rridhte ne damare e gufonte ne zemrat tona arberore. E me se shumti nuk ishim ne qe e kerkonim ate, sepse edhe druheshim, por ishte ai qe interesohej se cfare ndodhte me emigrantet shqiptare ne Greqi. Qe kur e takuam per here te pare, ashtu do ta ruajme ne kujtese, te gjalle e plot energji , te perzemert , me fytyre plot drite e te qeshur, gjithmone i mire e bujar. Kush tjeter si ai!

E kjo ndodhte se ai kishte nje vizion te madh e nuk i shihte shqiptaret e Shqiperise se vitit 1913 si njerez te pertej sinoreve, por vellezer gjaku, sepse e dinte se kufijt ishin krijuar nga te tjeret e jo nga shqiptaret, se pengesat i sjellin qeverite e politika, por jo popujt.

Aristidh Kolia ishte si nje diell qe lind, kalon ne zenit dhe perendon, e gjate gjithe udhes ne qiell ndricon per njerezit. Keshtu ndricoi gjate tere jetes se tij miku yne i madh e i paharruar qe sot e kujtojme me nostalgji. Vec perendimi ishte tejet tragjik per diellin metaforik me emrin Aristidh Kolia. Ai kaloi nga Thiva ku lindi, permes fshatrave arvanite te Atikise, qe i rrine Athines si kurore, nga ishulli Salamina i Anastas Kulluriotit, kalonte neper malet e Morese, tek Arbershet e De Rades e Zef Serembes ne Kalabri e Siqili te Italise, ku zuri miq te medhej si At Antonio Bellusci me te cilin e lidhi nje miqesi e jashtezakoneshme.

Te dy dijetare me mendje te ndritur, karakter te forte e zemer guximtare. Njeri ne lindje e tjetri ne perendim te Arberise sone. Si dy zogj shqiponje,se bashku fluturuan lart por edhe larg deri ne Strasburg, per t’i thene Europes se Arvanitet, trashigimtaret e Kollokotronit, Marko Bocarit, Gjergj Karaiskaqit, Laskarina Bubulines e plot heronjve te tjere te Revolucionit Grek, ishin gjalle, anipse te harruar, pak prej vetes e shume e me shume prej te tjereve. Ata keshtu po i kthenin arvanitasve krenarine e dinjitetin, lavdine e nje historie te mohuar.

E verteta qe mbronte Aristidh Kolia kaloi si hark drite edhe ne qiellin e Shqiperise dhe Kosoves e mbare trojeve shqiptare ne Ballkan.

Kush me shume e me zjarrte se ai i mbrojti shqiptaret e Kosoves kur edhe ne revisten e tij “Arvanion” shkruhej me germa te medha “Edhe une jam kosovar!”.

Ai me guximin qe tregoi shfaqi tiparet e trimave arvanit ne histori qe nuk e njihnin friken. Ata ishin lindur ne lufte dhe lufta i rriste e i trimeronte, sic thote miku i tij, veprimtari tjeter arvantias Jorgo Miha. Vetem pse mbronte shqiptaret e Kosoves ne te drejten e tyre per liri, u kercenua publikisht ne nje emision televiziv nga nje gazetare, sot deputete komuniste ne parlamentin grek: “Ju akuzoj si agjent i te huajve…me e pakta i UCK-se, ju akuzoj per agjenture dhe propogande te zeze, jeni armik i brendshem.”

Per kete ngjarje skandaloze ne median greke, ndoshta e vetmja e ketij lloji ne mbare Europen, ne nje leter qe Aristidh Kolia i dergoi mikut te tij arvanitas, Taso Karandis, botuar post mortum ne revisten “Ritmi i Salamines”, shkruante.:

"Shume miq me telefonuan per te shprehur indinjaten per balten qe hodhi mbi mua zonja Liana Kaneli gjate emisionit televiziv ne "Skaj" 5 Maj 1999, dhe me pyeten perse e perballova me qetesi, kur duhej te kundersulmoja... Miqte e mi, mos u merzisni e mos u hidheroni per kete, sepse "e drejta del, vjen kur t`i vije ora…". E kam dashur dhe e dua vendin tim, por dashuria ime nuk eshte me fjale por me veprat e mia, te cilat do te kujtohen kur balta e zonjes…Kaneli te kaloje ne harresen e shekullit. Kam preferuar gjithmone te shkoj kundra rrymes e jo te shkoj nga shkon rryma dhe fryjne ererat . Nuk jam lepire e nuk kam puthur kurre kembet e permjera dhe per kete e paguaj shtrenjte dhe ne menyre te perditeshme me nderin, dinjitetin dhe lirine time..."

Dhe e pagoi. E pagoi pa ju dridhur qerpiku sepse kishte gjak arberor e karakter arvanit te pamposhtur.Me te drejte i vellai i tij, Jorgo Kolia, thote se me Aristidh Kolian ndodhi ajo qe thuhet ne nje proverb biblik: “Kush ka guximin te thote te verteten, kryqezohet”

U be nje dekade qe nga ajo dite e zeze athinjote, ajo vdekje mizore, qe na e rrembeu parakohe e krejt e papritur Aristidhin tone. Po a thue pernjimend u shua ai diell arberor? Kurrsesi , sa kohe qe ia ndjejme rrezet e ngrohta qe burojne prej veprave te tij. Se ja keshtu ka ndodhur edhe me Anastas Kulluriotin e Jorgo Marugen, por iken vetem fizikisht. Asgje tjeter nuk ka ikur vec trupit qe ju kthye dheut te krijimit.

Nuk mund t`i vihen pranga drites. As ideve dhe frymes se tij qe ndjejme ne cdo liber e ne cdo fjale. Veprat e mendimet e tij na shoqerojne. Sot me teper se dje, neser me teper se sot, keshtu ne vazhdimesi, sa kohe qe bijte e shqipes arberore, shqiptaret, arbereshet, arvanitet rrojne e do te rrojne mbi dhè.

Aristidh Kola ishte nje mendje e ndritur qe e kuptonte se ne kete bote kish jete por kishte edhe vdekje, por dinte akoma me mire se vdekja mund te mundej me vepra te medha per njerezit. Ai e dinte mirefilli se ka nje menyre per te rrojtur edhe pas vdekjes, cfare ne te vertete e mrekullisht ndodh. Se ja, tani per Aristidhin tone dine e flasin me shume njerez. Ani pse gazetat shqiptare ne Tirane e Prishtine fare pak shkruajne, se jane peng e rober te politikes dhe interesave konjukturale, por fale komunikimit te shpejte e masiv elektronik, per Aristidh Kolian sot flasin e shkruajne me admirim ne te kater anet e globit, nga Europa ne Amerike, Kanada dhe Australi, kudo ku ka shqiptare.

Vepra e tij madhore “Arvanitet dhe prejardhja e grekeve” vec 12 botimeve ne Greqi, eshte botuar e ribotuar edhe ne Shqiperi, por, edhe vepra te tjera si “Gjuha e Perendive” tashme i kane ne dore shqiptaret ne arberishten tone te lashte e te bukur.

Disa njerezve vdekja iu sherben per t`u bere edhe me te gjalle se te gjallet. Kur trupi iken, shpirti vjen me prane njerezve. Ringjallje sipas shembelleses Ungjillore. Ndaj gjithmone do te themi se Aristidh Kolian e kemi gjalle midis nesh. Ai zjarr dashurie e krenarie qe ndezi ne mes te arvaniteve si te ishte nje Promete, kurre nuk mund te shuhet.

Le ta mbyllim me fjalet qe aq shume i kish per zemer i pavdekshmi Aristidh Kolia: “Rrenjet tona jane ne Arberi!”

E keto fjale, qe te kujtojne edhe te madhin De Rada qe i mbylli syte duke pare detin, duhet t`i kene ne mendje e ne zemer arvanitasit edhe arbereshet, por duke ditur rrethanat e mundesite, le t`i ndihmojme edhe ne sado pak, qe te mos i harrojne, qe njerezit qe kane guximin te thone te verteten edhe me tej te mos kryqezohen, qe erresira te mposhtet perballe drites e shpirti i Arberit te rroje pergjithmone!