đME SHPIRT TĂ RILINDUR
Drejt botës së yjeve
me Jeronim De Radën
Nuk kisha ndĂ«rmend tĂ« shkruaja njĂ« ese pĂ«r librin âMe shpirt tĂ« rilindurâ me shkakun se ai del jashtĂ« mundĂ«sive e njohurive tĂ« mia nĂ« fushĂ«n e filozofisĂ«, por pasi qĂ« prita gjatĂ« e askush nuk po ndjehej, i thashĂ« vetes se modestia nĂ« disa raste mund tĂ« keqkuptohet, ndaj vendosa ti jap fund dilemĂ«s pĂ«r tĂ« cilĂ«n Eskili shkruante nĂ« veprĂ«n e vet âPrometeuâ: âMĂ« dhĂ«mb kur flas/mĂ« dhĂ«mb kur hesht/ as vete sâdi/ kur me dhĂ«mb mĂ« shumĂ«.â
...Kur poetja Iliriana Sulkuqi mĂ« dhuroi librin e sapodalĂ« tĂ« autorit tĂ« njohur Robert Martiko, botuar nga ShtĂ«pia Botuese M&B, padyshim qĂ« u gĂ«zova sepse Jeronim De RadĂ«n, ndryshe nga se Ă«shtĂ« konceptuar vepra e tij nĂ«pĂ«r mĂ«simdhĂ«nie tĂ« rĂ«ndomta, kam pasur mendimin dhe ende e kam se ai ishte dhe mbetet jo vetĂ«m i pari, por ndĂ«r mĂ« tĂ« mĂ«dhenjtĂ« lirikĂ« tĂ« letĂ«rsisĂ« shqipe. Vepra e tij pĂ«rshkruhet me ndjesi tĂ« holla, me mendim tĂ« figurshĂ«m, me peizazhe qĂ« tĂ« duket se zhvillohet para teje, dhe me njĂ« hero lirik qĂ« endet me mes tĂ« ndjenjave mĂ«mĂ«dhetare dhe atyre tĂ« dashurisĂ« deri nĂ« sakrifikim. Heroi lirik Ă«shtĂ« Milosao, i biri i njĂ« fisniku nga Shkodra. KĂ«sisoj gjithmonĂ« kam ruajtur mendimin se De Rada ishte jo vetĂ«m pararendĂ«si i Rilindjes KombĂ«tare Shqiptare, por edhe poeti ndĂ«r mĂ« tĂ« ndjerĂ«t, njĂ« lirik i madh qĂ« e ruan freskinĂ« edhe pas 188 vjetĂ«ve tĂ« botimit tĂ« tij tĂ« parĂ«. Vepra romantike âKĂ«ngĂ«t e Milosaosâ u botua ne 1836, kur De Rada ishte student nĂ« Napoli nĂ« moshĂ«n 22 vjeç. Dhe tĂ« mendosh sa i ri dhe çfarĂ« dimension krijuesi ishte qĂ« e vendoste zhvillimin e veprĂ«s se tij nĂ« ShkodĂ«r. Por çfarĂ« ishte ShqipĂ«ria dhe si ishte jeta nĂ«n pushtim, çfarĂ« zhvillimi social e kulturor kishte? NjĂ« botĂ« e errĂ«t, njĂ« jetĂ« e zymtĂ«, ku pas vrasjes se priftit Kozma qĂ« e mallkonte gjuhĂ«n shqipe si dhe tĂ« gjithĂ« ata qĂ« e flisnin, gjuha shqipe u ndalua me ligj perandorak nga vetĂ« sulltani Abdyl Hamiti i ParĂ«, mĂ« 31 maj 1779. GjysmĂ« shekulli pas kĂ«saj gjĂ«me pĂ«r popullin shqiptar, kur mendohej se gjuha shqipe ishte nĂ« bjerrje, vjen drita e shpresĂ«s nga arbĂ«reshĂ«t e ItalisĂ« me âMilosaonâ e De RadĂ«s. PikĂ«risht ajo qĂ« Robert Martiko nĂ« veprĂ«n e vet e vlerĂ«son si Mrekullia e Rilindjes ShpirtĂ«rore. 22 vjeçari De Rada qĂ« ndjehej shqiptar deri nĂ« asht, u bĂ« orakulli i Hapjes sĂ« KohĂ«s pĂ«r shqiptarĂ«t nĂ« hapĂ«sirat ku mbizotĂ«ronte errĂ«sira dhe mizoria e shtypjes sĂ« pamĂ«shirshme.
Libri i Robert Martikos me titull aq domethĂ«nĂ«s, gjithçka qĂ« trajton nĂ« veprĂ«n e tij pĂ«r De RadĂ«n e sheh me njĂ« vĂ«mendje e vĂ«shtrim krejt ndryshe nga se Ă«shtĂ« parĂ« e shpjeguar nĂ«pĂ«r libra qĂ« janĂ« botuar pĂ«r De RadĂ«n, por me njĂ« nivel tĂ« pĂ«rciptĂ« e me shumĂ« analiza vargjesh, karakteresh e situatash poetike nĂ« njĂ« rreth tĂ« mbyllur. Robert Martiko ka njĂ« vizion e kĂ«ndvĂ«shtrim tjetĂ«r nga ata, sepse, siç thotĂ« vetĂ« ai âdetyrĂ« e dorĂ«s sĂ« parĂ« Ă«shtĂ« ndryshimi rrĂ«njĂ«sor i mĂ«nyrĂ«s sĂ« tĂ« menduarit,â dhe me shkakun se De Rada, ânuk Ă«shtĂ« i vetmi shqiptar i dĂ«gjuar figura e tĂ« cilit Ă«shtĂ« analizuar pa kĂ«tĂ« lloj drite me karakter çlirues.â
ĂshtĂ« fjala pĂ«r tĂ« parĂ« njĂ« autor tĂ« tillĂ« madhor nĂ«n dritĂ«n e filozofisĂ« sĂ« KulturĂ«s Universale tĂ« Mendimit PerĂ«ndimor. KĂ«tĂ« bĂ«n nĂ« veprĂ«n e tij pĂ«r De RadĂ«n autori Martiko, por jo vetĂ«m nĂ« kĂ«tĂ« vepĂ«r, por edhe nĂ« tĂ«rĂ« krijimtarinĂ« e tij tĂ« pasur pĂ«rçohet ideja e Hapjes se KohĂ«s qĂ« siç thotĂ«, citojmĂ«: âKoha Ă«shtĂ« pikĂ«risht ajo lulja e mistershme gjigande, qĂ« grumbullon pĂ«rreth saj mendjet mĂ« gjeniale nĂ« botĂ«.â
Fenomenin shqiptar De Rada, autori Martiko e trajton nĂ« njĂ« sfond tĂ« gjĂ«rĂ«, nĂ« dimensionet e dritĂ«s qĂ« pĂ«rhapin mendjet mĂ« tĂ« shquara tĂ« botĂ«s perĂ«ndimore qĂ« nga Petrarka, Dante, Da Vinçi, Mikelanxhelo, Shekspir, Bah, GetĂ«, Betâhoven, Hygo, Bajron dhe 1001 tĂ« tjerĂ« nĂ« vazhdimĂ«si qĂ« janĂ« Drita e KohĂ«s sĂ« Hapur. NĂ« kĂ«tĂ« kuadĂ«r drite, Robert Martiko vendos studimim e tij filoyofik pĂ«r figurĂ«n e De RadĂ«s si pararendĂ«si i Rilindjes ShpirtĂ«rore tĂ« njĂ« kombi tĂ« sakatuar, por pa e humbur shpresĂ«n. NĂ« libĂ«r gjen vend edhe pĂ«rshkrimi i jetĂ«s sĂ« De RadĂ«s, veprimtarinĂ« e tij atdhetare, i cili ishte jo vetĂ«m poet - botoi dhe librin me poezi âSkĂ«nderbeu i pafanâ, por edhe gazetar, themelues i gazetĂ«s âLa Albanese dâItaliaâ dhe âFlamuri i ArbĂ«ritâ, autor librash pĂ«r estetikĂ«n, si dhe i veprave historike si âLashtĂ«sia e kombit shqiptarâ.
Duke theksuar nevojĂ«n e Rilindjes ShpirtĂ«rore tĂ« shqiptarĂ«ve Robert Martiko thekson: âSkĂ«nderbeu, NĂ«ne Tereza, De Rada, Naimi, Migjeni, dhe sa e sa tĂ« tjerĂ«, nuk janĂ« statuja prej dylli nĂ« muze, pĂ«r ti pĂ«rdorur studiuesit shqiptarĂ« me njohuri tĂ« cunguara, pa idenĂ« e Rilindjes ShpirtĂ«rore. Nuk janĂ« pĂ«r tu hedhur si fishekzjarrĂ« tĂ« bukur brenda nĂ« shpellĂ«.â
Dhe nĂ« vazhdim: âNĂ« njĂ« trajtĂ« simbolike, shpirtĂ«rore, nĂ«se mĂ« parĂ« pararend âZgjerimi i Shpirtitâ sipas modelit tĂ« NĂ«nĂ« TerezĂ«s dhe bashkohet me tĂ« energjia e pashterur e SkĂ«nderbeut, shqiptari me ndjenjĂ« humanizmi universal dhe dinamizĂ«m, nĂ« gjendje shpirtĂ«risht tĂ« rilindur, mund tĂ« futet nĂ« KohĂ«n e njĂ« PerĂ«ndimi Modern, qĂ« sot ka shpĂ«rthyer hapĂ«sirĂ«n.â
KĂ«shtu, libri pĂ«r De RadĂ«n i kalon kufijtĂ« e njĂ« vĂ«shtrimi letrar, ai Ă«shtĂ« njĂ« vĂ«shtrim filozofik, me prirje pĂ«r futjen e konceptit tĂ« Rilindjes ShpirtĂ«rore nĂ« mendim, çfarĂ« shfaqet si njĂ« detyrĂ« e menjĂ«hershme, - kumt me tĂ« cilin autori Robert Martiko e mbyll veprĂ«n e vet âMe shpirt tĂ« rilindur. - Drejt botĂ«s sĂ« yjeve tĂ« Jeronim De RadĂ«sâ.
Sa i pĂ«rket faktit qĂ« libri nĂ« fjalĂ« ka jo mĂ« shumĂ« se 48 faqe, mund tĂ« them se veprat janĂ« tĂ« mĂ«dha jo se peshojnĂ« shumĂ«, apo kanĂ« faqe tĂ« pafund, por pĂ«r shkak tĂ« ideve tĂ« mĂ«dha qĂ« mbartin, kumteve qĂ« pĂ«rcjellin, emocioneve tĂ« thella qĂ« krijojnĂ«, kujtoj librat: âSonata e Krojceritâ - L. Tolstoi, âLaraska vjedhacakeâ - A. I. Hercen, âPlaku dhe detiâ - E. Heminguej, âLulet e MollĂ«sâ- Xh. Gollsuorth, âFati i njeriutâ - M. Shollohov, âAmokâ - S. Cvajk, âDitĂ« tĂ« mvrejturaâ - M. Ludemis e plot tĂ« tjerĂ« dhe nĂ« mĂ«nyrĂ« tĂ« figurshme them se, sa mĂ« tĂ« ngushtĂ« ta ketĂ« shtratin njĂ« lumĂ« - aq mĂ« tĂ« shpejt e ka rrjedhĂ«n dhe dihet se rrjedhat e shpejta tĂ« shumtĂ«n e herĂ«s njeriu lakmon tâi kthejĂ« nĂ« dritĂ«.
©ïžK. P. Traboini
