Rrno vetëm për me tregue - nga At Zef Pllumi

 

AT ZEF PLLUMI

“RRNO VETËM PËR ME TREGUE”

DESHMI PËR MASAKREN E TIVARIT

At Zef Pllumi, një ndër penat më të shquara shqiptare të këtij shekulli, në veprën e tij “Rrno Vetëm për me tregue”, na jep një tablo të asaj që ai ka përjetuar përgjatë viteve të persekutimit komunist. Në paragrafin, “Ilegalët Ilegalë”, ndërsa përshkruan ditët e para të hyrjes së komunistëve në Shkodër, jep dhe një dëshmi për marshimin e shqiptarëve të Kosovës drejt Tivarit. Libri i At Zef Pllumit ndër të tjera është dhe një dëshmi e asaj çka ka ndodhur përgjatë viteve të rregjimit komunist, jo vetëm me klerikët, por dhe me shumë nacionalistë apo intelektualë që ranë pre e verbërisë vrastare komuniste

ILEGALËT ILEGALË

Gjate kesaj periudhe shume qytetare guximtare kishin dale nder male; tjere ishin te mshefun nder miq besnike mbrenda qytetit. I famshem shume aso kohe Pjetri i Shan Dedes, nji prej familjeve ma ne za te katolikve te Shkodres, ashtu edhe djali i ri Ndoc Jakova, nji nder prijsat ma te rij te aksionit katolik, i cili bante pjese ne Ballin Kombtar. Edhe nji pjese e madhe e atyne familjeve fisnike te muslimanve te Shkodres i kishte ne ilegalitet perfaqsuesat kryesore, si Jup Kazazi etj.

ILEGALITET! JETË ILEGALE!...

Ende nuk e kuptoj se si u çoroditen ne nji menyre aq te tmerrshme e te rrufeshme jo vetem mentaliteti njerzor, par deri edhe vete kuptimi i fjalorit te gjuhes. Ata njerz qe deri atehere bajshin ligjin, mbrojshin ligjin dhe mbroheshin prej ligjit, ne nji ore te lige, po ne ate çast qe njerzit ilegale nemen te "revolucjonit proletar" te prime nga nji lecke ngjyre e kuqe, temnuem Brigada partizane, me ate groteskun e hapit ushtarak parakaluen vije e vije triumfalisht neper rruget e nji qytetit qe nuk i donte, par qe nat çast u ndrruen ngjyrat: e bardha u thirr e zeze dhe e zeza u thirr e bardhe. -Po atehere ku mbetej e verteta? U shpalle zyrtarisht se ky ishte revolucjoni proletar: etapa e fundit e zhvillimit shoqnor ne historine e njerzimit. Nuk kje kurrgja tjeter por vetem nji termet shkatrrimtar. Termeti asht fatkeqsi e madhe ne zhvillimin e historise se njerzimit. Te gjithe ata qe menduen me e kundershtue u denuen me vdekje. Te gjithe ata qe nuk e pranuen ne heshtje, u denuen me vdekje. Te gjithe ata qe e pranuen apo iu nenshtruen me vullnet ose perdhuni u denuen qe te jetojshin ne robni.

Po kthej pak mbrapa.

NË TETORIN E VJETIT 1944

Antaret e Keshillit te nalte (Regjences) mbasi kishte perfundue sundimi i tyne i 100 ditve, tue e pa se tashma nuk çante kryet per ta kurrnji shqiptar e leshuen Tiranen dhe kerkuen strehim te perkohshem ne Kuvendin Françeskan. Mehdi Frasheri, me duket se u bashkue me ushtrite gjermane dhe iku, At Anton Arapi tha se do tishte marre me ike e me e lane popullin e vorfen vetem, se duhej deke ne Shqipni. Pregatiti nji strofull dikund nder male te Dukagjinit. Ndersa Lef Nosi, nji zotni i mbajtun qe nuk e kishte shokun nder shqiptare, nuk tundej fare: un -thonte, nuk i kam ba keq kurrkuj: gjithmone ne jeten time kam ba veç mire, prandaj as komunistat, as kurrkush tjeter nuk kane pse me kerkojne llogari, dhe vazhdonte i qete tue kontrollue koleksjonin e fundit te pullave te postes, e me nji lente te madhe kqyrte a kishin dale mire e kjarte germat e vulave postare ma te fundit. Por tue kene se Kuvendi Françeskan zakonisht i kishte dyert e hapuna gjithmone e hinte e delte gjithkush, At Frano Kiri, qe kish marre persiper me i sigurue jeten e hoq prej andej e e dergoi ne Kolegje, ku perveç At Marin Sirdanit, At Danjel Gjeçajt, femijve e nja tre kater kujdestarve nuk siellej kush tjeter. Aty Lefi ndej qetsisht deri qe filluen kontrollet e partizanve. Por kur kontrollet u shpeshtuen se tepermi Lefi nuk mund i duroji ma dhe i kerkoi At Franit qe ta dergote te At Antoni: ata te dy ishin te lidhun me nji miqsi te madhe njani me tjetrin. -At Frani u perpoq me ia ba te ditun veshtirsite e mdha te ketij veprimi, jo vetem se te gjitha rruget kontrolloheshin prej partizanve, por edhe pse vete jeta e malsise ne ate dimen ishte e padurueshme. For Lefi mendonte se atje nder malsi do tishte ma shume liri e ma pak frige. Percjellja e tij nder malet e Dukagjinit kje nji aventure e tille qe sikur Lefi ta kishte lexue ne ndonji roman do te kishte bertite me vedi: "E pamundun! Fantazia e autorit asht teper e ngarkueme." Tue pa se ai nuk mund ti pershtatej ne kurrfare menyre jetes parahistorike te shpellave, e derguen ne katundin Kir me jetue bashke me nji frat tjeter edhe ma plak se ai. Par aty u kuptue prej gjithkuj se nuk ishte frat: ai i pvetete ata me naivitet per orendite kishtare se shka ishte ky send e shka ishte ai tjeter. Prandej, per me u shpetue ndjekjeve e terrorit, simbas kerkeses se tij, u desht edhe nji here me kalue qafa malesh, lugina, lumenj e fusha deri qe e dorzuen te nji mik i veti ne Tirane. Kaq dij un prej gojes se At Frano Kirit. Nderkaq At Antoni vazhdonte me jeten e shpellave te Pultit.

Dom Nikolle Gazulli, nji nder shkenctaret e mdhaj te "Hyllit te Drites", prift i Shkrelit duel dhe ai ne mal, mbasi e hetuen se ne shpine e tij kishte strehue, perveç tjeresh, edhe priftin misjonar gjerman Dom Alfons Trazkin, i cili ishte arratise mbasi e dinte se do te kerkohej nga partizanet komunista si nenshtetas gjerman e si misjonar katolik. Dom Alfonsi u bashkue me nji çete te vogel qytetaresh shkodrane te prime prej Ndoc Jakoves, qe jetojshin "Ilegale". Per tu shpetue spijujve dhe kontrolleve ata levizshin prej nji katundi ne tjetrin. Nji dite rane ne priten e partizaneve. Ndoci, si kryetar çete, luftoi me pushke ne clore, megjithese katolik i bindun, ai kishte per mota: "Liri ose vdekje"! Ai nuk e pranonte skllavnine. Luftoi gjoks per gjoks. U plagos per vdekje. Per te vdekja si i lire ishte nji ideal. Dom Alfonsi, i mshehun mbas currash te thepisun, nuk mbante arme; kur pa plagosjen e rande tatij djaloshit, u turr vrap me i dhane ndihmen shpirtnore: ishte çasti i fundit ijetes. Dom Alfonsin e kapen ndersa po i kryente sherbimet e mbrame fetare Ndoc Jokoves. Ne burg e rrahen, e torturuen ne menyren ma cnjerzore dhe e pushkatuen mbas pak muejsh. I thane: "agjent gjerman" kur ai Shqipnine e donte si atdhe te zgjedhun. Veprimtarise se tij misjonare i duhet njofte edhe edukimi i pare i Meshtareve te mavonshem: At Konrad Gjolaj, Dom Dede Malaj, At Zef Pllumi e Dom Prenk Ndrevashaj. Me ka thane Dom Tome Laca, i cili ishte i pranishem ne pushkatimin e tij: "Ate dite ishte tue ra shi. Kur i zbriten prej kamionit qe ishte i mbuluem, Dom Alfonsi, i lidhun me nji tjeter siç ishte, ulte kryet dhe perpiqej mas me u lage prej shiut. Edhe ne ata pak çaste qe i kishin mbete ai mendonte per jeten e jo per vdekjen. Kur i kerkuen fjalen e fundit ai tha: "Jam nji prift gjerman qe gjithejeten time ia kam kushtue popullit shqiptar. E kam dashte kete populI njisoj si atdheun e popullin tim!, Rrnofte Krishti!" Nderkaq Dom Nikoll Gazulli vazhdoi i strukun nder malet e Shkrelit, deri ate dite qe, -si thuhej, -strehuesi i tij Nikolle Prekushi e vrau ne pabesi.

Nder katundet afer Shkodres e ne Fushen e Zadrimes, Bregut te Buenes e gjithandej zhvilloheshin vazhdimisht ndeshje ndermjet forcave te ndjekjes partizane dhe njerzve te lirise. Kje si shembull i nji trimnie te pashoqe, asohere, ajo e Pjetrit te Shan Dedajve, qe, mbas nji luftimi te gjate me te dekun e te plagosun kur iu mbaruen fyshekte, me ata te dy te mbrame qe i mbeten, per mos me iu dorzue dhunes e torturave vrau guruen e vet e mandej veten. Shembulli i tij u persrit disa heresh edhe ma vone, pa marre parasyshe ligjen fetare qe denon vetvrasjen: megjithketa gjykimin e drejte per çastin e fundit te jetes e jep vetem Zoti: moralistat qe kane shkrue traktatet e gjata nuk i kane jetue keto prova jashtzakonisht te idhta te njerzve. Dorzimi i tyne do te shkaktonte aq shume vdekje, vuejtje e fatkeqsi te tjereve sa nuk mund barazohen me nji vetvrasje.

Po ne kohen qe zhvillohej lufta e Kelmendit masa drakonjane u mueren nder te gjitha katundet. U pushkatuen njerez prej shpijave qe ishin ma ne za e te permenduna, o per te cilet mendojshin se mund te ishin te rrezikshem. Vazhduen edhe arrestimet e disa fretenve nder malsi te ndryshme si At Djoniz Makaj ne Nikaj-Mertur, At Alfon Çuni ne Curraj, At Gasper Suma e At Sebastian Dedaj ne Theth e Gomsiqe, prifti misionar gjerman D.Zef Maksen, etj.

Gjate gjithe kesaj kohe u shtuen aq shume veprimtarite miqsore me Malin e Zi; ecejaket e grupeve te rinise, te grupeve ushtarake dhe partiake sa mos me mrrijte me dallue nese ishin dy shtete apo nji. Megjithkete ushtria jugosllave, dallohej shume nga repartet shqiptare: ata te gjithe ishin te veshun me uniforma te reja anglo-amerikane dhe jo me opinga. Nderkaq te gjitha depot e tregtareve te Shkodres, e mund thomi te Shqipnise u boshatisen: ato u bajten e iu çuen "ndihme vellazerore" popujve te Jugosllavise, ne shperblim te ndihmes se madhe qe na kishin dhane ata me organizim komunist.

Nuk e mbaj mend mire muejin, nese ishte mars a ndonji ma vane; par sigurisht ne nji kohe mes dimnit dhe pranveres, kur na, nji numer studentash klerike, shkuem ne Shejtnoren e Zojes se Kshillit te Mire ne periferi te qytetit, nen kala, per me iu lute qe tna shpetonte prej ktyne rrebesheve. Mbas lutjeve ne Shejtnore, per me kthye ne qytet vazhduem rrugen mbas kalaje, kah kodrat e Tepes e Ajazma. Nate kthese rruge pame qe po vinte nji varg i gjate i pafund ushtarakesh. Rruga gjarpenonte brijave tatyne kodrave: te gjitha dredhat e leget e saj ishin plot me ate uniforme te urrejtun. Na hini frige e madhe dhe u shmangem mbi rruge e u ulem si per pushim, tue mendue se çe zeze e madhe po i kercnohej Shkodres nga nji tjeter vale brigadash partizane. Kur u aviten, pothuej si ne parakalim para nesh: Shka me pa! Vetem Koma ndanti qe printe i ndjekun nga katershja e pare ishin te armatosun: te gjithe tjeret, djelm te gjate e te thate, pa bark, si te remte e me zigoma te theksueme mbi faqe, te lodhun, te raskapitun, me uniformat zhele te shkopsituna, pa arme, qe mezi i levizshin kambet prej lodhjes, kalojshin te rreshtuem kater e kater para nesh. Mbetem shtang: çishte kjo ushtri!... Keta mezi mbaheshin ne kambe! Largas, anash rreshtit, kishin roje te armatosuna qe bertitshin me kercnim: "leviz, luaj kembet!".

Nderkaq njani prej tyne pat guxim para vdekjes dhe na foli: "Per iza te Zotit a keni nji cope buke!". A ken i nji cope buke?!.. O sa tmerr! As na nuk kishim nji cope buke: racioni per secilin ishte 300 gram. Edhe na ishim te unshem. Gjithe popullsia ishte unshem. Shka te bajshim tashti? "Per iza te Zotit ma jepni nji cope buke! Per iza te Zotit na jepni nji cope buke!"...

Prej te gjithve filloi te ndigjohej vetem kjo fjale qe kalonte, kalonte... Kalonte ne humnere... Ato ushtojshin nder veshe tone njisoj si ato krismat e nji çekani qe rreh gozhdat e arkivolit ne bregun e vorrit.

-Prej kah vini ju? -Prej Kosove.

-Tash nji jave dit qe ecim pa pushue, pa buke!... Kemi kalue gjithe ato male... male.

-A ishi te Xhaferr Deves? -i pvetem. -Jo,jo. Na jena e zeza e vedit.

Un kam pa ushtrine e thyeme te Jugosllavise se Kralit tue hi ne Shkoder ne prill te 1941, e lodhun, e unte, e raskapitun, e shkopsitun. Nuk ka pamje ma te keqe se ate te nji ushtrise se thyeme. Por jo! Tash nuk mund bahej kurrfare krahasimi me parakalimin e nji ushtrie te tille: Ketu ishte vetem nji vargan i gjate, i gjate pa mbarim i atyne skeletesh te djelmoçave te rij kosovare qe te rrethuem nga dhuna, ecshin drejt kujt?

Mbasi kaluen ata, na zbritem perseri ne rruge. Por tue kene se parakalimi i te mjeruemve na kishte marre shume kohe, atehere u kthyem. Hypem te Ura e Qafes dhe neper rrugen ma te shkurte menduem me shkue ne Kuvend. Zbritem poshte Pazarit te vjeter e duelem ne rrugen ne breg te liqenit. Prej aty na u çfaq gjithnji ai vargan i gjate i te mjeruemve qe po kalonte mbi Uren e Buenes. Gjermanet ures i kishin hjeke nji pjese, pa i prishe ndonji kambe. Partizanet e kishin meremetue perkohsisht me disa trene e drrasa ku mund kalojshin krahas deri ne tre-kater kambesore. Nuk mund u kthyem ne qytet pa sjelle kryet e me kundrue edhe nji here at kob te zi. Ne horizont te perendimit qielli ishte i pergjakun: gjithshka shifej kjarte. Vargani mbi lire ecte i mendueshem dhe rryetas. Ndoshta u dukej se po kalonin mbi ure te Siratit, ura e fundit qe lidh boten e gjalle me ate te pertejme.

Ishim ne mitologji apo ne realitet? ...

Mbas disa ditesh ne Shkoder u hap fjala vesh ne vesh se dikund afer Ulqinit partizanet kishin vra te gjithe rinine kosovare. O Zot po tlutem me trego: çfare mekati ka ba ky populI qe meritoi nji denim kaq te rande? .............

At Zef Pllumi:

GJERMANËT ISHIN LARGUAR QË MË 28 NËNTOR NGA SHKODRA

“Rrno vetëm për me tregue”, dëshmi të tjera të influencës jugosllave

At Zefi këmbëngul se partizanët vërtet kanë hyrë më 29 nëntor, por më datën 28 e më parë në Shkodër nuk kishte më këmbë ushtari gjerman. Gjithashtu gjatë rrëfimit me mjeshtëri të hollë At Zef Pllumi tregon dhe influencën e partizanëve jugosllavë në Veriun e Shqipërisë, që arritën deri aty sa të zhdukin nga ndërtesat krejtësisht flamujt shqiptarë. Një tjetër fakt interesant në kapitullin “Kisha në kopsht të Gethsemanit” është dhe marrja e unazës së At Shtjefën Gjeç ovit nga shkrimtari komunist Kolë Jakova, një unazë antike që i përkiste shekullit të parë të erës sonë, me një vlerë të paçmushme monetare dhe historike

KISHA NE KOPSHT TE GETHSEMANIT

28 Nandori 1944 qe nji dite e ftohte, e zymte, ndoshta ma e zymta qe prej shpalljes se pamvarsise. Qysh ne femijni kete dite e kishim festue me drite, ngjyra, kange, brohori e flamuj. Flamujte ishin naltue ne kumbonaret e kishave, par ishin si te vetmuem dhe ate dite nuk i kqyrte kurrkush. Gjermanet ishin largue te gjithe prej kazermave, zyrave dhe vend-rojeve te tyne ne drejtim te Malit te Zi. Shkodra priste hymjen e partizaneve, te cilet nder kodra te Bardhajve, ne Postribe e pertej Ures se Bahç allekut pritshin largimin e plote te gjermaneve.

Ate nate u ndie zhurma e disa shperthimeve te medha, aq sa u thyen xhamat e shume shpijave. Nji motocikel gjermane ishte kthye prej Hanit te Hotit per me i ndeze minat e vendosuna nder urat qe lidhshin qytetin me fushat. Mbas atyne bumbullimave qe shpallen largimin perfundimtar te gjermaneve, nuk fjeti ma kurrkush nate nate te gjate. Ne Kuvendin Franç eskan, ku jetojshem, zotnonte parandjenja se me ate ç ast Oksidenti po largohej prej nesh me nji hap shumshekullor, se kundra katolicizmit ne Shqipni do te fillonte nji lufte, e cila, me gjase, do te vente ne rrezik vete ekzistencen e elementit katolik ne Shqipni. Per klerin katolik nuk qe gja e papritun, mandje mund thomi se ishte e parapame. Shume vjet perpara kishim fillue pregatitjet e te rijve me lekcjone e konferenca per te perballue nji salvim aq mizor sa round te na kushtonte edhe jeten...

Norarin e lutjeve te mengjesit, qe prej ores 5 deri 6, u mblodh i gjithe komuniteti franç eskan me eprorin, At Mati Prendushin, dhe me lutje te veç anta kerkuem mbrojtjen e te Madhit Zot. Kisha Katolike ne Shqipni gjindej ne Kopsht te Gethsemanit:

"0 Zot, ne kjofte e mundun, largoje kete kelk prej meje!" Lutja ishte kjo, par u ba vullnesa e Zotit.

29 nandori gdhini dite e zymte dhe e ftohte ne oren 10.30 -11 neper rruget kryesore te qytetit hyni brigada partizane e prime prej Major Gjin Markut: flamurit kombtar, qe valvitnin perpara, i kishin shtue nji hyll te kuq. Na keqyrshim mbas grilave te dritareve. Per hir te se vertetes, duhet dishmue se popullsia katolike e qytetit nuk merrte pjese nate manifestim, perveç ndonji personi te rralle, qe njihej si prokomunist, ndersa nji pjese e madhe e popullsise muslimane, veshe ne tesha feste, jepte dukjen e nji pritje te gezueshme. Ushtrija partizane, e veshun me gjithnduer uniformash te hueja, paraqitej si nji ushtri e parregullt, leckamane, me opinga dhe e unte. Shka bante ma shume pershtypje ishin partizanet. Qfare nanash mund ishin ato femna me pushke ne krah?

Nder kazerma nuk kishin shka me ba, mbasi nuk kishin as rroba fjetje, as ushqime, prandej i shperndane neper familje: dikund 3, dikund 6-7. Populli i strehoi, i ushqeu dhe u mbush me parazite. Por nuk ishin rob Zotit: keqyrshin me tinzi neper shpija nese mund gjejshin ndonji gjerman ose "reaksionar" te mshehun. E para pune qe bane qe vumja ne funksionim e burgjeve, te cilat u mbushen plot e permaje me njerez te pafajshem. Nuk kishin buke me u dhane, prandej duhej tua ç ojshin familjet, perndryshe vdisshin. Ushqimet qe u dergojshin familjet ishin ma shume per partizanet e unshem, se per ata te mjeret e torturuem. Menjihere filluen te shperndahen fjale: kane vra X-in o Y -in; ose per tjere qe ishin zhduke pa shenj, pa nishan. Kush ishte kryetar i kesaj qeverije? Filloi me u permende emni i Enver Hoxhes, deri atehere krejt i panjoftun per popullin e Shqipnise se Veriut.

Gjate muejit dhetor u vendos pushteti i ri i Shqipnise, qe nuk kuptohej mire nese ishte ushtarak apo civil: te gjithe ishin te medhaj e kurrkush nuk kishte gja ne dore, perveç komandanteve partizane, nga ma te ndryshmit, te cilet ishin vendose kush ne nji shtepi, kush ne nji tjeter.

Brigadat ne Shkoder bane nji riorganizim, dhe keshtu Major Gjin Marku me ata te paret qe erdhen kaluen kufinin e Shqipnise per tu dhane "ndihme vellazerore" popujve te Jugosllavise. Shkodra u mbush me brigada partizane dhe ç uditej se nga erdhen aq shume ushtare sa nuk i kishin pase as ushtrite e hueja! Partizanet thojshin se kishin ardhe per te ndjeke gjermanin deri ne Berlin, por ishin pa kepuce nder kambe. Ne pergjithesi ishin njerez me te cilet nuk mund te flitej, me sjellje te keqija: hajshin buken e permbysshin kupen.

Shume ushtri te hueja kishte pa Shkodra, par si kete kurrnji jo.

Menjihere, mbas asaj dite te 29 nandorit 1944, ne rrugen Shkoder-Podgorice filloi qarkullimi si kurre ma pare, ne nji kohe qe komunikacioni me Tiranen ,ishte teper i veshtire per shkak te prishjes se urave, nder te cilat filluen me u vendose trapa lundrues e roje partizane. Keshtu malazeze e shqiptare qarkullojshin mes vedit pa kufi. Kush ishte sundimtari i vertete i Shqipnise? Pergjegjen e jepte "trobojnica". Flamujt e shumte tringjyresh jugosllave valaviteshin ne ç do rruge, ne ç do ndertese shtetnore e ne ç do shpi. Ku u gjeten aq shpejt e aq shume ata flamuj qe populli i kqyrte me inat, sepse shenjojshin nji robni te re te kombit shqiptar!

Posa u hapen shkollat, nder te gjitha, pa perjashtim, erdhen me mesue qe te kendohej Hymni i atij flamurit te huej: "Ei sllovenski joshte zhivi", "co bajrak ne vije", "zhivi zhivi jugoslovenski" si edhe "Ide druzhe Tito preko Albanie...preko Albanie..." (Un nuk dij as kuptimin e tyne, as se si shkruhen, por keshtu mkan mbetun ne vesh qysh nate kohe me gjithe melodite e tyne).

Hymnet tona te flamurit nuk u ndigjojshin ma. Kaluen disa dite. Vetem ne kumbonaren e kishes franç eskane, e ciia zotnonte qendren e qytetit, ende nuk ishte vu "trobojnica". Flamuri i Shqipnise, ai i verteti pa spata e pa hyll, dridhej, perpelitej i zymte e i vetmuem: nuk shifte asnji si vedin. Perpiqej me u qindrue stuhive tatij dimni komunist: ashtu i shkyem e i leckosun valavitej pa pushim. Nji dite te dhetorit dy partizane trokiten ne deren e Kuvendit Franç eskan:

"Duam te hipim ne kembanare." Portieri me thirri mue, sepse un dite per dite u ngjitshem atje nalt per me kurdise sahatin, te cilin e shifte gjithe Shkodra. Ne te vertete, per kete detyre ishte i ngarkuem At Filip Mazreku: ai kishte vendose se fundit flamurin e vertete te shqiptareve me 27 nandor 1944, por tue kene se un ishem i ri e i gatshem, mi besoi ç ilsat e kumbonares. Shkova me vrap e gjeta At Filipin e i thashe se te porta kishin ardhe partizanet e dojshin ç ilsin e kumbonares.

"Ndigjo, -me tha, -un nuk mund i shof me sy; ti e din se keta ma kane zhduke vllane tem ne Tirane, pa shej, pa nishan. Ne nuk ia dim as vorrin, qe te thomi nji urate e ti dergojme nji lule. Te lutem, shko ti me ta, ç ilsat i ke. Por ndigjo ketu: mos i len vetem as per nji ç as. Zoti e din se ç fare kurthesh mund te vejne!"

"Jemi te derguar nga komanda per ta hequr ate rrecke qe valavitet atje lart. Eshte turp, -thane ata, -qe mu mbi sheshin kryesor te qytetit te valavitet ajo lecke qe nuk e ka as yllin partizan!"

"Eh, po nuk kemi tjeter ." "I kemi prure neve, te rinj fringo. Ja flamuri i Jugosliavise moter, dhe ky me yllin partizan."

"Dy flamuj? -pveta un. -Po ne kemi nji shtize te vetme; nuk jane vendose kurre dy flamuj!" .

"Pse, tItalise nuk e vendosetju?"

" Kurre"

"As ate te Vatikanit?" "Jo, kurre."

"E si tia bejme?" "Si te doni."

"Ja qe do kthehemi; do te marrim edhe nje tjater shtize, prandaj na prit ketu e mos ik gjekundi."

Kur erdhen se dyti me shtizen tjeter, kerkuen prej meje ç ilsin e kumbonares. U ngjita bashke me ta atje nalt, permbi sahat, ku shpalosej flamuri. U mahniten tue kqyre qytetin rreth e rrotull.

"Uaaa! Sa bukur!"

Prej aty Shkodren e kishe ne shplake te dores. Mbasi u njoftuen me qytetin, atehere e hoqen shtizen nga ganxha dhe venduen ne te flamurin e ri me hyllin partizan.

Mu rreqeth i gjithe trupi: ai flamur trim, malok, i rreckosun mbet aty si nji kufome. Por kur deshten me cpalose flamurin jugosllav, nuk gjeten ganxhe.

"Ku ta vendosim shtizen? Ketu nuk ka ganxhe. Dreq o pune! - thane, mandej pveten: -A keni pak tel qe ta lidhim ketu ne parmake ?"

"Jo, nuk kemi. Po kqyri nji here, po edhe sikur te kete, ketu teli nuk u qindron stuhive e shtergatave, se jemi nalt; duhet ganxhe."

"Dreq o pune, dreq o pune! -thane. -Ç na polli! Lipset bere dhe ganxha. Po si nuk na the qe pare?"

"As un nuk e dijshem, nuk u kujtova." "Rri ketu, se do te biem nje usta." Zdrypen e shkuen.

Mbas ndonji ore u kthyen me gjithe nji usta. Ai vendosi edhe dy ganxha tjera. Ne anen tjeter te flamurit te Shqipnise u ç palos flamuri jugosllav. Dy flamuj.

Poshte, ne qender te qytetit, ne shpine e re te posandertueme te tregtarit te madh Zef Kokes, ishte komanda e komandave: Komiteti i Partise. Dy partizanet me kapota, nga kumbonari, i thirren dikuj atje poshte. Ai qindronte ne rruge dhe jepte sinjale

me duer. Perseri i hoqen flamujt dhe u nderruen vendet: aty nate vend ku perpara valavitej flamuri shqiptar, aty u shpalos flamuri jugosIlav. Ndersa nanen tjeter kaloi flamuri partizan, te cilit ia ndalonte mjaft pamjen gunga e kishes.

Gjate darke, ne mensen e Kuvendit Franç eskan, mbahej nji heshtim i plate, sikur te na kishte deke ndokush i familjes. Kurrkush nuk e hapi gojen. Mbas darkes At Mati Prendushi me thirri manesh e me pveti:

"Ti i ke ç ilsat e kumbonares?"

"Po, mi ka lane Pater Filipi per me kurdise sahatin." "Ti e vune flamurin jugosllav?"

"Jo, kurrsesi. Erdhen dy partizane dhe e vune."

"A e din ti, -me tha, -se aty nate vend me 12 qershor 1913 asht vu per te paren here ne Shkoder flamuri i Skanderbegut, dhe fretent e kane ruejt me pushke ne dore? A e din ti se Pater Gjergj Fishta asht denue me vdekje per ate flamur? A e din ti se as malazezet, kur kane hi ne Shkoder ne 1915, nuk e kane shpalose ate flamur? A e din ti..."

"Pater, -i thashe, -te gjitha i dij. Ata qe e vune aty flamurin jugosllav ishin dy partizane me pushke, te derguem nga komanda. Shka kishem me ba un: me u vra me ta ?"

"Jo, jo, nuk po te them se ke faj. Por oh, sa turp i madh! Ma mire te mos e kishem pa kete dite! E si mberrijti me u valavite flamuri jugosllav mbi kumbonaret e kishave tona? O Zot, shif e gjyko!... Njerezit e pafe paskan vetem bark! Po shka thane ata partizanet, a u bani pershtypje e si e ndien vedin kur vune flamurin jugosIlav?"

"Thane se zbatojshin urdhnin e komandes, per ma teper ata folen mes vedit qe atje nalt ne kumbonare te vendosej nji mitraloz."

"Mitraloz?"

"Po, nji mitraloz, sepse thane qe kumbonari kontrollon gjithe qytetin."

"Na e kemi dijte gjithmone se ç fare lirije na bien serbet! Po ç fare shqiptaresh jane keta partizane qe luftojne per sllavet? Kane ç ue edhe djelmet tane me i mbyte atje!... Mjere Shqipnia ndore te kujt ka ra!"

Nji paralize e pergjithshme i ra jetes normale. Nuk pati ma as rruge as telefon, as dyqan as tregti, as zyre as dokumente zyrtare. Rrallehere vetem nji copez e vogel letre me vulen partizane i hapte te gjitha dyeret. Shqipnia e terrorizueme kishte ra ne koma. Njerezit e ditun nuk dijshin ma kurrgja dhe njerezit e paditun kishin ne dore gjithshka: ate qe nuk dihej!

Mbas disa ditesh, mbrenda qytetit filluen operacionet ushtarake: kontrollet. Te gjitha shtepite e qytetit, pa perjashtim, kontrolloheshin prej partizaneve tarmatosun, ne ç do skute, ne ç do biruce, ne ç do oxhak, ne ç do quer. Nen pretekstin se ishin ne kerkim te "kriminelave" e "reaksionareve", keto veprime kishin si qellim me mbjelle terrorin ne gjithe popullsine, prandej pothuej nder te gjitha rastet, shoqnoheshin me pushkatime e me burgime.

Shumekush, per ti ike terrorit, merrte arratine nder male e hidhej nilegalitet, ose strukej te ndonji mik besnik. Ndeshkimet per ata qe strehojshin "reaksionaret" ishin torturat e tmerrshme dhe pushkatimi, qe ndodhte te bahej edhe vetem pse emni i nji personi ishte i ngjashem me ate te ndonji tjetni, te cilin e kerkojshin. E shumta e atyne njerezve, ushtarake a civila, te ngarkuem me detyra e pergjegjesi, ishin analfabete ose gjysanalfabete.

Ne fillim te dhetorit 1944 ia behi ne Kuvendin Franç eskan te Gjuhadolit nji grup i randesishem prej 7- 8 vetash, i shoqnuem prej Kole Jakoves; thuhej se ky grup kryesohej prej Nako Spirut. Prune me vedi shume urdhnesa, si mbylljen e revistes kulturore HYLLI I DRITES, si edhe te gjitha revistave tjera fetare Zani i Shna Ndout, Zgjimi i djelnmise, Bijat e Zojes etj. Urdhnonin mbylljen e shtypshkronjes si edhe te gjitha shoqatave fetare. "Vizituen" edhe Biblioteken e Muzeun e At Shtjefen Gjeç ovit. Kola kerkoi una zen e Gjeç ovit. Keshtu thirrej nji unaze antike, me gjase e shek. I, arit, punim i dyfishte me mjeshtri te madhe, qe kishte nji gur te nalte joproporcional me unazen. Thohej se nji perfaqesues i British Muzeum-it kishte ofrue per te shumen 14000 sterlina ar. Nderkaq Kola e muer dhe leshoi nji leter-vertetim.

JETA E DRITA KOSTURIT NË NJË BIRUCË ME PATËR PALIN

 “Rrno vetëm për me tregue”, torturat në Burgun e Kishës, Shkodër

At Zef Pllumi në librin e tij “Rrno vetëm për me tregue”, botim i shtëpisë botuese “55”, në kapitullin “Frateli Gjon Pantalia” përveç të tjerave tregon dhe një episod se si e ka njohur gjatë jetës në burg Drita Kosturin, ish-të fejuarën e Heroit të Popullit Qemal Stafa. Ngjarjet zhvillohen në vitin 1947 në ambientet e kolegjit françeskan në Shkodër, i kthyer në një burg të stërmadh nga ana e komunistëve, pasi morën pushtetin në vitin 1944. Në këtë paragraf përshkruhen me mjeshtëri torturat e xhahilëve komunistë ndaj të burgosurve politikë, të cilët në atë kohë ishin kryesisht inteligjencia, klerikët, nacionalistët etj.

FRATEL GJON PANTALIA

Me hekurat e mija na lidhen te dyve bashke. Ai pruni dyshek leshit e mbulesat, kishte edhe pak ene te vogla për ushqime. U sistemuem, u gëzuam e u përqafem. Fratel Gjoni kje i vetmi jezuit, qe, kur u shpërnda gadi nji vit para shpija e tyne, erdh e banoi ne Kuvendin tone Françeskan. Me origjine ishte prej Prizreni, djalë i vetëm ne moshën 20-vjeçare, kishte lane punën si nëpunës i hekurudhës dhe nanën e vet me ndigjue thirrjen e Zotit per me hi anëtar i Shoqnise" Jezu". Tash ishte ne moshen 64-vjeçare, nji trup mesatar i lidhun: mendjen e vullnetin i kishte edhe ma te forte. Mjeshtër i te gjitha zanateve, me nji bagazh te mire kulturor nder shkencat humanitare. Njeri shume i gjalle, me cilsi te nalta organizative dhe me aftësi te rralla për jetën praktike. Kishte shetite shume vende te Europes dhe zotnonte latinishten, gjermanishten, frangjishten, italishten, turqishten e sllavishten. Aso kohe Fratel Gjoni konsiderohej prej popullit kyçi kryesor i jezuiteve ne Shqipni, pamvarsisht se ai si fratel prej superjorave emnohej vetem kepucar o rrobaqepes: punen e bante ai, nderimet i merrshin tjeret.

Para se me fjete erdhen e na lidhen bashke edhe kambet e keshtu ishim te lidhun kambe per kambe e dore për dore. Kemi vuejte ashtu se bashku pak a shume kater muej deri ne ditet e para te majit.

Në nesre u kuptue se burgu i Kishes (alias Kuvendi Françeskan) ishte plot e permaje mbushe me te burgosun: nalt kishte 68 dhoma te mdha e te vogla. Poshte kishte salla te gjana, ne secilën sistemojshin se paku 200-300 te burgosun. Per çdo mengjes na bijshin te dera nji tas uje, nji racion buke misri 400 g. dhe jepshin ndezjen e duhanit (vetem nji here ne 24 orë). Ne banjo na nxirrshin noren 5 dhe noren 17 gjithmone me duer te lidhuna. Atyne qe familjet u sillshin ushqime dhe ndrresa ua jepshin noren 12-13. Detyrohej heshtim i plote pamvarsisht se ne ditet e para u tolerue zani i ambel i Gac Qunit, por u ndryll ai dhe çdo za tjeter deri edhe kollitjet e te teshtimet, te cilat shpesh interpretoheshin si sinjale. Dy oda nalt dhe dy tjera poshte afer bibliotekes, ku dikur ishte redaksia e Hyllit te Drites, u vune ne dispozicion te hetuesise. Nder to, hetuesat me hu, korrent elektrik e lloj-lloj torture qe u vinte nder mend, mbyllnin proceset ose jetën e njerëzve të pafaj. Kuvendi Françeskan gjate vitit 1947 kje qendra dhe kulmi i terrorit komunist: ai u transferue aty nga selia e pare qe ishte shtepia e Pjeter Çurçise (afer Sahatit te Inglizit) dhe mandej, ma vone, kaloi ne Kolegjin Françeskan, ku Dega e Punve te Mbrendshme vazhdon me kene edhe sot.

Ne burgun e Kishes kam jetue deri me 18 Janar 1948, pra ma shume se nji vit Kje nji vit teper i vështirë. Sot nuk mund i pershkruej ditet e atij viti se do te shkojshem teper gjate, por shkurtimisht do te tregoj disa episode.

Ne nji mengjes, norarin e sherbimeve për tualet, aty mbrenda burgut u ndie krisma e automatikut. U grumbulluen shume ushtarake. Flisnin me za te nalte, pamvarsisht se dikush prej tyne jepte urdhna: "Mos fol! Mos e ço zanin!". Me shka u kuptue ne spjegimet e para dukej se kishte ike nji i burgosun, dhe hekurat e kambeve e te duerve i kishte lane aty ne ode.

Qysh nat çast na te burgosunt e tjere filluem me hjeke shume keq. Atë ditë mbetem pa dale ne banje: nji torture e vertete. Pa kalue nji ore erdhën e na kontrolluen prangat qe kishim nder duer e nder kambe. Na i shtemguen me nji mizori shtazore. Mbas pak minutash dueret filluen me u aje. Prej çdo ode filluen me u ndie gjame, ofshame e vaj i te burgosunve. Roja me nji terror te pamshire kercnonte me ulurima çdo psheretime.

Vetem ne mbasdite vone filluen me na qite ne sherbime personale. As tash nuk e dij se si u muer vesh se kishte ike prej burgu Hile Shllaku. Par ikjen e tij e paguem shtrejt te gjithe te burgosunit. Duert tona u bane plage prej prangave. Te gjithe ata qe ishin te lidhun çift nuk mund te levizshin sadopak, perse tjetrit i hyjshin prangat deri ne kocka, tue shkaktue dhimbje te tmerrshme. Kjo gjendje u ba metode e perhershme, pothuej rregullore e burgut te kishës.

Ne gjysmën e dyte te shkurtit 1947 shokun tim te vuejtjeve Fr. Gjon Pantaline, filluen me e marre ne pyetje. Kur thuhet pvetje don me thane fillojshin edhe torturat. Natyrisht, na nuk e pvetnim njani-tjetrin se shka kerkojshin ne hetuesi, jo per mosbesim, par se ata ishin aq mizore sa mujshin me e marre edhe atë tjetrin dhe me e pvete se shka te ka thane shoqi yt e me e torturue deri ne vdekje. Mbas nja kater seanca pvetjesh, nji dite po vjen ne dhome me nji plage ne krah, nen brryl. Ai hetuesi i kishte ngule nji shufer hekuri ne mish. Mbas dy-tri ditesh e kapen ethet me te dridhuna. Plaga ishte ajte, ai gjimonte prej dhimbash: nuk e merrte gjumi as diten, as naten. Gardiani lajmoi dhe pruni nji infermier ushtarak, i cili i hapi plagen dhe i shtini nji fitil. Na ishim te lidhun dore per dore, ne menyre qe ai praktikisht ishte pa duer e me duhej mue me dhane ndihme o me i durue edhe dhimbjet e tija. Ai infermieri ushtarak vinte krye dy ditesh. Infeksioni kje aq i rande sa mbeta pa mend: qelbi filloi me dale nga plaga si uji. Nderkaq hetuesi shtonte seancat e pvetjes se tij. Nji dite nuk na prune as buken, as ujin. Kur i thame gardjanit se na kishte harrue ai na u pergjegj se kishte urdhen prej hetuesit. Mbas 48 oresh qe ndejem pa buke e pa uje Frareli filloi me pase shume shqetsime, perveç dhimbjeve te krahit. Un ishem i qete. Zoti me kishte fale shume durim, ai plak me dhimbej sikur ta kishem babe. Lutshim Zotin bashke qe te na jepte force. Mbasi kaluen tri dite pa hanger, pa pi me tha:

-Shikjo Fra Zef, me vjen keq shume qe po vuen edhe ti per shkak tern. Tash e kam te kjarte se do te na lane keshtu edhe nji dite, ose dy se jo ma shume mbasi njeni vdes. Shifkur te na bien me hanger, kane me pru ullij ose djathe qe jane te krypuna, por nuk do te na biejn uje. Prandej me ndigjo, mas prano me i hanger se do te kemi etje. Dhimbjet e etjes jane ma te mdha se te urise.

Kur u bane pese dite pa hanger, pa pi, mue me kishte fillue nji gjume i rande, ndersa ai ishte shume i shqetsuem. Me thonte shpesh:

-Falju nderes Zotit per kete gjume, por un kam dhimbje. Mbas pese ditesh na prune nga nji cope buke misri me ullij dhe djathe bashke. Frateli u çue e tha:

- Un nuk i marr pa me pru uje. - Do tjua biem ma vone.

- Jo. Nuk i marrim.

- Ti fol per vete, ky tjetri i merr. -As un nuk i marr pa pru ujin.

Paçi vehten ne qafe. Un po ua Ie ketu ushqimin, ne daçi hajeni, ne daçi mos.

Mbas nja 2-3 oresh gardjani erdhi persri. Na menduem se do te na binte ujin, par ai ve~ ndali sa me pa. Gjella ishte aty ku e kishte lane: e paprekun.

- Pse nuk hani?

- Bjer ujin përpara.

Mbylli deren e u largue.

Mbas nji ore u ndigjuen persri ecje te zhurmshme neper korridor: u ndalen te derajone. Hyne mbrende tre vete. Kishin nji sahan me krype. Na hypen siper dhe perdhuni na mbushen gojën me ka nji grusht krype, mandej u kthyen ne pune te vet. Te shkretat goje tona qe spaten me shka me u shperla. Ne nesre lkura e gojes u rrjep. Ne te shtaten dite nuk mujtem me u çue. Mue me kishte kape nji si gjume, nuk kishem kurrfare dhimbje, ndersa Frateli kishte dhimbje jo vetem prej krahit te pezmatuem, por edhe prej urie. Ne diten e nante na prune buke dhe uje: plot broken me uje. Frateli e muer i pari aq me turr, sa gadi kje tue i ra dishka, mue me dhimbej shume, megjithkte e kqyrshem me nji fare inati, se me hini friga se nuk po me len asnji pike. Me teproi dishka dhe e shova etjen. Kur fillova me hanger mu duk se me luejshin dhambet. Hangra kadale dhe kur mbarova kafshaten e pare, me gishta provova: luejshin me te vertete. i thashe Fratelit:

- Shif si me losin dhambet, jo nji por te gjithe, hiqen kollaj prej fulqinit.

- Te paska ra smundja e marinarve. -Pse marinarve u bien dhambet?

- Nuk u biejn, por u losin ose u prishet mishi kur bajne udhtime te gjata ne dete.

- Un nuk besoj se do ta kete ndokush tjeter perveç te burgosunve.

Sa me zgjati kjo smundje nuk mund e thom me siguri, por ma vone dhambet jo vetem qe nuk me kane levize, por me jane shterngue aq fort sa kur ka ardhe koha me i hjeke nuk delshin pa thye pak edhe nofullen.

Mbasi kaloi kjo vale torture urije, Fratelin filluen me e mjekue persri ne krah se kishte shume dhimbje.

Nji nate me duel gjumi i trembun. Frateli ishte zgjuet prej dhimbash te krahit. Me pveti: "Pse u trembe?". Un i kallxova se kishem pa nanderr Stalinin. Por nuk ishte ai Stalini i fotografive, por nji tjeter, burre i ri, mjaft i pashem e i mbajtun qe me thirri ne zyren e tij dhe me muer ne pvetje. Ne fillim me muer me te mire, mandej mu kercnue, se mbrami muer nji shkop te trashe qe ishte ne qoshe te zyres dhe u tremba e me duel gjumi. Ndersa Frateli mendonte me ma shpjegue se a do te delte mire a jo, qe se po ndiejme zhurmen e kambve te gardjanit qe avitej ne korridorin e gjate. Ishte kund ora 1 mbas mesnatet. Ajo zhurme po avitej perhere e ma afer e u ndal te derajone. Ndersa po hapej dryni, na bame sikur ishim ne gjume. Gardiani hini mbrende, demek me zgjoi, mi zgidhi prangat e lidhi Fratelin e mue me vuni pranga tjera. Me vuni para e ecem neper korridorin e gjate. Me dergoi ne zyren e hetuesit. Shka me pa! Po ajo ftyre e atij Stalinit qe kishem pa nanderr: Fadil Kapisyzi.

- Un, -me tha, -jam hetuesi i Fratel Gjonit, dhe mbasi jeni bashke ne nji ode, mendova te zhvilloj njikohesisht edhe me ty procesm.

- Procesin e kam firmose njihere! Ajo ishte nji tallje e jo nji proces serioz. Ai oficeri qe te pat marre ishte nder ditet e transferimit dhe e ka ba shkel e shko. Bile edhe ai ka lane shenim aty se procesi nuk asht perf undue, se do te dalin dokumenta te reja. Edhe kane dale. Un e zhvilloj procesin siç duhet; e ke pa ku e kam çue Fratel Gjonin: ka pase peshue 90 kg e tash peshon 60. Do ta baj me ardhe 20 kg. Un nuk dij lojna, prandej fol.

Zotni, po as ai procesi qe kam ba un nuk ishte lojna. Un kam hjeke edhe ma zi se Frateli atje te pjeshka.

-E dij, e dij mire, ishin lojna fmijsh ato te Nestit. Do me njofish mue se nder keto duer u ka dale shpirti atyne burrave te forte. Ke ndie ti? Fol!

- Un skam shka flas, mbasi edhe ato qe kam firmose ishin teper.

- Teper ee? Nuk din ti ee? Te kallxoj un tash ty. Por ma pare due me dijte shka te ka thane Fratel Gjoni.

- Si shkame ka thane?

- Po, po, shka te ka thane ai ty?

- Per shka? Un kur ishimjashte nuk kam fole kurr me te, nuk na lidhte mosha: ai plak e un i ri.

- Jo more jashte, po aty ne ode shka te thote ai?

- Ai me thote se e ke rrahe dhe e ke mundue. Shka me ka thane tjeter?!

- More leni ato ti, po mekallxo ato sekretet ejezuitve qe ti ka lane ty amanet.

- Mue sekretet e amanetet e Jezuitve?! Un nuk jam Jezuit, por fransçeskan.

- I dij mire un ato: te gjithe njilloj jeni. Por fol ose ta mora shpirtin ketu si zogut. Fol!

- Nuk me ka thane kurrgja kurr.

- Fol o ta mora shpirtin! -mandej kapi nji shkop te trashe aty ne qoshe te dhomes e te me hini mbare e mbrapshte.

- Arnan o Zot, -u luta, -po kur do te marri fund ky mallkim? Ndersa ai po me rrahte, mue mu kujtue nji fjale.

- Ndigjo i thashe. -Ai e ndali shkopin. -A mendon ti se Fratel Gjoni asht budalla?

- Fratel Gjoni budalla? Po kush e tha kete? Frateli ishte bash ai dreqi i dreqenve te Jezuitve. Vetem ai i din te gjitha punet e Jezuitve. Per kete e kemi na ketu. Fol shka te ka thane?

- Po a mendon ti se nuk e ka mendue ai kete pune qe ju mund me thirrni edhe te me pvetni? Ai ma ka thane kete.

- Ta ka thane e?

- Po ma ka thane.

- Atëhere kallzo te gjitha shka te ka tregue, se kur te ka thane çte ka thane edhe tjerat.

Mandej vazhdoi me at shkop edhe nja nji çerek ore e me lshoi. -Per sonte, -tha, -kaq ke boll. Shko ne ode, mendo mire, do te thrrasim persri me fillue procesin tand. Fratelit mos i thuej gja. Me lshoi. Kur u ktheva node Frateli e pa shka me kishte gjete.

Fjeta se ishem i lodhun.

Ne nesre i tregova se shka me kishte gjete. Ai nuk u çudit aspak.

- Un me te vertete e kam mendue se do te te thrrasin, por po me vjen keq se po te takon me hjeke per mue e per Jezuitet. Hajde ta bajme bashke Udhen e Krygjes: Gjithmone nder perndjekjet kndra Kishes kane deke per Krishtin se bashku freten e Jezuite.

Mue nuk me thirri kurrkush ma per me me pvete per Jezuitet, dersa, mbas pak kohe, Fratel Gjonin e shpeshhere edhe mue, na merrshin e na lidhshin kambesh e dueresh ne nji korridor ku sillej roja; e na lejshin ne kambe diten e naten, pa hanger, pa pi; shenjojshin nji pike ne mure ku do te avitej hunda, dhe ashtu pa asnji levizje te trupit mbas disa kohe u ndiente nji lodhje kaq e ladhe sa me u çmende. Mbas nja 5-6 ditesh ose nji jave na kthejshin e dhome. Fratel Gjoni me dhimbej ne shpirt: kishem fitue per te jo vetem respekt, por nji dashuni si ta kishem babe. Edhe ai me respektote mue se un ishem djakon. Shpesh here me thonte:

- Fra Zef, mos mendo se kjo murtaje kalon shpejt. Tije i ri Kleri katolik do te shkoje "usque ad unum" (deri ne fund), vetem atehere do te vije liria. Ti do tia mbrrijsh asaj dite dhe ti do te tregojsh te verteten per te kaluemen e te sotmen. Keshtu jam i bindun un.

Me la disa testamente, pothuej sekrete per shtepine e Jezuitve, por koha e gjate i bani te gjitha te pavlefshme: shkatrrimin total qe pruni komunizmi ai nuk e kishte parapa.

Kur e kthejshin ne dhome mbas gjithe atyne torturave ai kishte humbe edhe pamjen e njeriut. Me dhimbej ne shpirte. Nuk na bijshin kurrgja tjeter perveç 400 gr. buke misri ne 24 ore dhe nji sapllak uji. Un gjysen e 400 gramshit ia jepshem atij se e shifshem se ishte ba asht e lkure. Trupi i tij i shendoshe ishte shendrrue ne nji skelet. Me thonte:

- Fra Zef, plaku han shume, po nuk hangri vdes. Por edhe i riu ka nevoje me hanger shume, prandej mos ia hiq vedit. "

- Un nuk ia hjek vedit, por nuk kam oreks, -i thojshem, - buka e misrit thate e mykun nuk me shkon poshte. Ne te vertete un ishem i unte gjithmone, por e shifshem se ai kishte ma nevoje se un.

Ne dhomen perbri rrinte Gac Çuni, nji mesues. Ishte artist, kangetar i lindun me nji za tambel si te bylbylit. Dhoma e tij i shte aq e vogel sa nuk i nxente dy dysheke, prandej ishte vetem. Kishim ba ne perden prej tullash qe na ndante nji vrime me bisht te lugeve te drujta. Bira mund nxente nji kokerr ulli. Kam harrue se kush i binte Gacit dishka vorfnisht. Me siguri nana. Ashtu edhe Fratelit i binte familja e shkrimtarit Zef Harapi. Mue nuk me binte kurrkush. Kur ishem vetem rrijshim goje me goje nate bire tue fole gjate shume orve me Gacin. Para se te hinte ne burg ishte kene me sues ne Bajze te Kastratit, pertej Koplikut. Me tregonte idilet gjyse-baritore te tija, dashurishkat, idealet dhe kjajshim vuejtjet. Liria, ajo ishte larg. Kishte nji za aq tambel e te pervajshem, kompozitor e poet i lindun. Gjithe kete gjendje te tmerrshme qe jetojshim e te gjitha andrrat ton a te shpreses e lirise ai i kishte kompozue si muzike edhe fjale. Un sot nuk i mbaj mend ato, par gjate gjithe jetes me kane ushtue ne veshe dhe ne zemer. Kendonte lehte me buze te biruca e murit, kur roja qendronte ne ballin tjeter te korridorit. Un nato momente nuk ishem ma ne burg.

Kishte tarratisun nji vIla. Ky akuzohej sikur e kishte takue, dhe kjo permbante nji krim te madh per komunistat. Ai e njifte Fratel Gjonin dhe u interesonte me i ndjeke me veshe levizjet e tija kur e merrshin ne pvetje.

Ma vone Fratelin e kthyen ne dhome gadi sikur e qiten ne harrese. Edhe krahi filloi me iu permirsue. Nji dite i thashe:

- Me fal se po te pves, se ne kete vend asht ma mire mas me dijte se me dijte: Shka kerkojne prej teje?

- Kerkojne ata shka nuk asht: sekretet e Jezuitve. Kta nuk dijn shka don me thane shpi Jezuitesh e province Jezuite. Se fundi kerkojn qe un tu lshoj nji deklarate se Jezuitet, si italian ma e shumta, ishin edhe fashista, se At Cordignano e At G.Valentini ishin anmiq te shqiptarve. E gjitha kjo. Un, -tha, -nuk pranoj me u lshue ketyne asnji deklarate, mbasi po u lshove majen e gishtit te presin krahin.

Edhe mue filluen persri me me nxjerre me fshi korridorin dhe banjot. Sado pune e rande dhe e papershtatshme qe ishte, e bajshem me andje dhe me dukej privilegj. Me takonte me pastrue edhe shume dhoma ku ishin te burgosunit. Ne nji biruce pa dritare, ne terr kishin shti Dr. Kol Prelen deputet, qe i kishte dale ne nbrojtje At Gjon Shllakut. E njifshem e e çmojshem. E pveta tinze:

- Si te duket puna? - Mua, -tha, - do te me pushkatojne. Nuk parashof ndonji ldryshjm deri sot pese vjet, mandej ndoshta po.

Kur u ktheva node e ia tregova Fratelit, ai me tha: -Kola si edhe Paulin Pali jane dy njerzit ma te pregatitun nder ne per politike perendimore se ajo orientalja asht e bazueme vetem ne rrene e pabesi. Sa per at pese vjetshin qe te ka thane, duhet kuptue se ne politike pese vjet jane njizet e pese vjet, prandej me beso mue: para 25 vjetve nuk kemi liri.

Gjate ksaj kohe shifshem shume njerz qe nuk i njifshem; kur kallzoshem Fratelit ai mi shpjegonte se kush ishin, se i njifte te gjithe. Me ndeshi rasa me shume kend, te fitoj edhe besimin e tyne e me rastisi me ba edhe ndonji lidhje e shkuesi ose me bajte fjale: mas prano, se nuk kam pranue" ose"kam pranue nen torture, por ti qindro" etj. etj., "se ne gjygje nuk do te pranoj". Ky ishte nji veprim shume i rrezikshem per mue se ne rasen ma te vogel un do te hiqshem tortiura te pabesueshme. Falemnderes Zotit e nuk me ndodhi kurrgja.

Nji rast i tille me solli te dhoma e Pater Palit. Kur gardiani hapi drynin, te dera doli nji vajze e re dhe me mori fshesen. U bana shume kurioz. Mfshehtas e pveta:

- Kushje ti?

- Drita Kosturi. Per mue ishte nji emen krejt i panjohun. A thue mund te ishte ajo ndonji spiune provokatore per ti nxjerre sekretet te shkretit Pater Pal? Kur u ktheva ne qeline time, ku isha i lidhun clore per dore e kambe per kambe me Fratel Gjon Pantaline, u vuna menjihere ne takim me dhomen perbri, ku ishte i vetem Gac Quni. Ajo vrima e murit ishte edhe telefoni yne sekret. Ai me pveste per te gjitha te rejat ose mjerimet qe me kishte rastise me pa gjate oreve te pastrimit. E pveta me ngut:

- A din gja kush asht Drita Kosturi? Ai e perseriti pvetjen time, por me çudi te madhe shtoi:

- Pse edhe ate e paskan shti ne burg?

- E njef ti?

- Jo, jo, nuk e njof, por me te ndegjueme. Ka kene e fejuemja e Qemal Stafes. Si mund tejete ajo ne burg? Ndoshta mund tejete ndonji tjeter qe ka te njajtin emen; ketu smerret vesh kurrgja!

E me te vertete, kurrgja nuk merrej vesht, as nuk kuptohej, pse kesaj burije i frynte edhe shoku im i prangave, Fratel Gjoni, i cili mund te konsiderohej njeriu ma i perplasun mejeten, njoftesi ma i mire i karaktereve dhe i puneve te kesaj toke te ngaterrueme.

Mbas disa muejsh ndodhi qe un te isha kojshi me dhomen ku ishte Pater Pali. Ne kete rast ai ishte vetem. Ato vrimat sekrete ndermjet dyshemese dhe murit, te çiluna me bishtat e lugeve te drunjta, per ne te burgosunit nuk ishin ma sekrete se i dinim te gjithe. Sinjali se folesi i anes tjeter nuk ishte polici o provokatori ishte perplasja e prangave te duerve per derrasa.

- Pater Pal, je vetem?

Tash po.

- Kush ishte ajo Drita Kosturi?

- Nji engjell i derguem prej Zotit per me me ngushllue. -A nuk ke dyshime ne te?

- Dyshime? Çfare dyshimesh! Ajo asht nji vajze e ditun, idealiste e vertete!

- Ajo ka kene e fejuemja e Qemal Stares, komuniste! -Komuniste ndoshta po, por me ate ideal te sinqerte qe e karakterizon rinine. Mos i gjyko njerezit ashtu. Asht nji Amazone qe lufton kundra çdo tiranie, prandej edhe kunder tiranise komuniste.

- Atëhere perse e kane pru te ti?

Dhe me tregoi se si, gjate torturave te hetuesise, ai nuk kishte mujte me durue ma. Nuk ishte puna vetem per te, kerkojshin ma teper qe ai te merrte ne qafe te tjeret. Ne nji çast dishprimi, kishte humbe gjykimin, kishte kalue ne krize çmendunie dhe u hodh prej dritare e poshte. Kishte humbe ndjenjat dhe, mbasi kishte ardhe ne vete, nuk mundej me levize: dishka kishte thye. Atehere ia kishin pru ate vajze, qe kishte studiue ne Itali per mjeksi. i kishte sherbye jo sikur Pater Pali tishte babai i saj, por sikur tishte nji femije i saj.

- Sakrificat e saj per mue, kurre nuk do ti harroj dhe po te porosis qe, ne kjofte se vjen ndonjihere dita e lirise, ajo duhet konsiderue si mike e urdhnit françeskan.

Aty kah mesi i Prillit me larguen prej odes se Fratelit e me çuen ne nji korridor te vetmuem. Te Fratel Gjoni derguen nji tjeter. Kush ishte ai? Nji Zot e din. Por si flitej ma vane ishte vllai i nji prej udheheqsave lokale te pushtetit komunist, ndoshta spiun i prokurorit. Kush e din? Fakti asht qe mbas nji mueji Fratel Gjoni mujti me hi ne nji prej atyne odave qe ishin te lidhuna me Kishen dhe u hodh poshte. Naltsia kje e madhe dhe Frateli theu kambet. E zune ne Kishe dhe e prune ne nji batanije persri ne ode ku ishte. Çfarë te rrahunash i bane, megjithse me kambe te thyeme. Çfare ulurimash ndigjuem. Na veç luteshim qe Zoti ti jepte ndihme atij edhe ne, se na kapi frige e madhe.

Per disa muej nuk ia ndjeva ma zanin, as nuk ia njofta te ecunen neper korridor kur ishte orari i banjes. Nuk mund e kuptova kurr. Por kah fillimi i Shtatorit, persri u ndje zani i tij ne nji korridor ku me hunde te mbeshtetun ne nji rreth qe vizatojshin ne mur e lane disa dit ashtu ne kambe, te lidhun, pa guxue me ba asnji levizje. Mbas disa ditesh se çfare torturash i bane nuk e kam te kjarte as sot, por ulurimat e tija tmerruen te gjithe te burgosunit. Aty ne tortura vdiq.

PARTIZANI QË VRAU BABANË SE ISHTE EKSPONENT I BALLIT

Miti Koliqi nga Vlora, ish-partizan, i cili ka qenë i detyruar të vrasë babanë e tij pas marrjes së pushtetit nga komunistët vetëm për faktin e thjeshtë se ky i fundit kishte qenë eksponent i Ballit. Në fakt, Miti Koliqi, siç rrëfen At Zef Pllumi, u detyrua ta kryente këtë veprim vetëm që mos e linte të atin të binte në duar të partizanëve, të cilët do ta torturonin deri në vdekje.

I. NË KRYPORE TË VLONËS LUFTA E KLASAVE NË BURG

Me te vertete, ne muejin shtator, nji kamion i madh plot me te burgosun te paafte per pune, u nisem nga Repsi. Natyrisht nuk mungonte shoqnimi i plote i Sigurimit, pra nji autokolone e vogel. Nuk patem dhimbje aspak nga braktisja e Repsit, atij vendi pa diell e ku frynte gjithmone era e ftofte. U nisem mbasdite vone dhe nji pjese te nates e kaluem noborrin e Deges se Puneve te Brendshme te Rreshenit, ndersa ne mbasditen e te nesermes :mbrrijtem ne Skrofotine te Vlones, ku punohej te kryporja ere.

Kampi, si te gjitha kampet e te burgosunve, ngrihej me baraka drrasash e populiti ne forme katrore, ku ndryjshin mbrende nji oborr kund 80 x 50 m dhe kishte dy dyer, ate zyrtaren qe ishte afer komandes, dhe nane tjeter ate te punes, te mbulueme gjithmone me pllaka te medha eterniti te valzuem. Fjetoret, me shtreten dy kateshe, ishin teper terrta mbasi e vetmja drite qe hynte aty vinte nga dyert. Ky kamp ishte i mshefun nen nji kodrine te vogel mbi te cilen kalonte rruga nacionale per Vlone, mu aty ne breg te liqenit te Nartes. Kampi ishte ndertue para tri vjetesh per thamjen e liqenit te Nartes, nji nga bukurite e rralla natyrore te vendit tone, me pasuni te pallogaritshme peshqish e shpendesh. Ky plan i babezitun per "sigurimin e bukes ne vend", ose si shkruhej ma gjate nder te gjitha parullat e bri rrugeve, nder pllaka metalike: "sigurimi i bukes ne vend garanci e fitores se socializmit", kishte fillue disa vjet ma pare me ndertimin e nji dige faraonike, qe fillonte qe nga dera e kampit te punes deri ne bregdet, e gjate 8 kilometer, ne baze 15 meter dhe nalt 7 meter, nji rruge normale ku mund te qarkullonin 2 makina. I gjithe materiali guror bartej me makina vetshkarkuese nga malet e Vlones, por qe i gjithe ai material shkrihej si krypa ne uje. Projekti ishte qe me anen e kesaj dige do te thahej pak ma shume se gjysa e liqenit te Nartes per ta kthye ate ne toke bujqesore. Me te burgosun, skllave te shtetit socialist, diga u ndertue mbas 2-3 vjetesh, dhe aty ne breg te detit te mrekullueshem vlonjat, ne Pishporo, te burgosunit ndertuen nji stacion pompimi shume te bukur ku mandej u vendosen makineri teper te fuqishme. Me vumjen ne funksion te ketij stacioni u pa me te vertete mrekullia e madhe e punetorit skllav. Liqeni u tha krejtesisht, deri te diga., e te gjithe pane fundin e liqenit, nji baltovine aq te gjate e aq te gjane sa mas me ta perfshi syni, par ku nuk mbrijshe me shkele, mbasi humbshe mbrende.

Dikur prune projektet. Komanda u ndau te burgosunve skllav., pune nga nji pale çizme, nga nji mushema dhe nga nji bidon uji. Nga kampi dhe deri ne Pishporo diga, rreth 7 -8 kilometer, u perdor si rruge. Ajo duhej pershkue perdite nga te burgosunit e ngarkuem me bidonin e ujit, strajcen e bukes, mushemane, belin e lopaten e punes. Me kete ngarkese ne krahe, te ndame nder brigada, te rreshtuem per gjashte, te rrethuem me roje, ecshim dy ore rruge per me mbrrijte te fronti i punes. Mbas nja dhete minutash fishkellonte bilbili per fillimin e punes 8 oreshe. Thohej se njana nga rruget do te quhej "e paguar". Fakti asht se punuem si skllav per me perfitue nji pune ma te lehte. Te burgosunit, tashma, ishiri shume ma te specializuem se tekniket e inxhinieret e bonifikimit. Praktika e gjate nder te gjitha kenetat e thame (bonifikueme) te Shqipnise, vetem nga te burgosunit, kishte ba qe ata te fitonin besimin e personelit teknik e atij ushtarak. Keshtu te burgosunit, ne fillim organizuen vete nji skuader pioniere te punes. Ata hapen nji vije te ngushte e te theIle, e cila filloi te thithte ujin e ta percillte ne basenin e stacionit te pompave. Nder ditet e para, e shumta e te burgosunve, shijonin "nji pushim" fantastik ne bregdetin e Pishporos. Efekti i atyne vijave te vogla u pa mbrenda 5-6 ditesh. Ne javen qe erdhi u hap front pune per 500-600 te burgosun. Ne haze te projekt-bonifikimit duheshin ba shume kanale, qe nga diga e Pishporos, deri te katundi i Novoseles.

Nji dite na derguen ne Novosele per me pa se ku do te punojshim simbas projektit. Ishte vetem nji vizite e cila do te percaktonte vendet e punes. Ate dite punoi vetem keshilli teknik tue vendose piketat. Ne nesre perseri aty. Kur mberriti kolona e jone e te burgosunve, Novosela ishte çue ne kambe. Kishin dale ne rruge dhe protestojshin me sa za qe kish: "Poshte fashistat! Poshte reaksioni! Nuk i duem! Nuk i duem!" Rojet bane punen e vet dhe nuk ndodhi kurrnji aksident. Ne nesre komanda na dergoi perseri aty. Ne fushe, kishem afer nji burre te shkurte qe thirrej Miti Koliqi. Thuhej se ishte nga ato ane, se ishte kene "oficer partizan" dhe se kishte "vra baben e vet!" Ishem shume kurioz me dite se çthonte ai vete dhe nuk u durova pa e pvete.

-Eshte e vertete, -me tha, -babai im ishte nje nder kapot e Ballit Kombetar nder keto fshatra, ndersa, siç ishte zakon atehere nder keto ane, une vete dola partizan. Gjate luftes isha nenoficer ne garden e Shtabit te Brigades. Aty shihja me syte e mi se si oficerat e Shtabit i torturonin deri ne vdekje ose pushkatim roberit e zene nga radhet e Ballit Kombetar. Kur hyme ne fshatin tim si fitimtare, komanda me urdheroi: "Me mire shko vete e na sill babane ketu se perndryshej do ta kete punen keq." Une u dridha, por nuk munda ta kundershtoj urdherin. Shkova ne shtepi. Babai ishte larguar nga friga. Pyeta te familjes dhe me treguen vendin. Pak para se ta takoja fola me ze te larte qe ta dinte se isha une dhe mos te qellonte. I tregova urdherin e komandes. Ai u mendua ca kohe, me pyeti per oficerat e ne fund me tha: "Sigurisht qe nuk do te me vrasin duke qene baba i nje partizani. Perndryshe do te me kerkonin perpjekje zjarri." Keshtu qe pranoi te paraqitej ne Shtab per tu dorezuar. Mu dridh zemra. Gjate rruges mendoja se si oficerat e Shtabit do ta torturonin pa meshire deri ne vdekje. Kete gje ai nuk e dinte, par une kisha pare e jetuar krimet e tyre te çmendura. Pata dhembje per vuajtjet qe e prisnin babain dhe i thashe: "Kalo pak para se do te ndalem". Ai ecta ngadale dhe une, atehere, kur hyri ne shenjester te armes sime, terhoqa gishtin. Ai ra ne te parin plumb prapa kokes. Nuk qellova me, par ndeja deri sa dha shpirt. I mora armen dhe me te ne krah u paraqita ne Shtab. "Nuk erdhi babai?" -me pyeten. "Desht te ikte rruges, por e qellova. Ja edhe arma e tij". . Ata me pergezuan per kryerjen e detyres. Me vone me graduan oficer. Kam qene edhe ne Degen e Sigurimit ne Shkoder ne vitet 1945-1946. Ndegjo, nuk di se çke ndegjuar ti per kete ngjarje, par babane e vrava, sepse e doja shume dhe nuk do te duroja qe te ma poshteronin. Kam shkaterruar familjen e po ashtu edhe jeten time. Me organizimin e policise popullore me nxoren ne lirim, par nuk jam kthyer kurr me ne fshatin tim. Kam jetuar si i humbur.

NgjaIja me tronditi. Me te vertete shume njerez, nder çaste te veshtira te jetes humbin mendjen e me ta edhe nderin e jetes. Mbas dites se Novoseles kthyem perseri per me vazhdue pnen e fillueme ne bregte detit te Pishporos. Klima e atij vendi ishte teper e bute dhe e mire, por sikur te binte ndonji shi i turrshem ne na zinte krejt te pambrojtun, perveç asaj mushamaje, e cila, si prodhim i industrise sane, mbas 5 minutash fillonte e ta shtinte ne trup shiun. Keshtu na uleshim kacuk, hidhshim mbi krye mushamane dhe rrijshim pa punue, nji ore ose dy, deri te pushonte shiu. Ne te vertete, oficeri i punes, ishte nji fare Koço nga Selenica. Ai e shifte se nato kondita as puna nuk mund bahej prandej nuk na detyronte. Mandej po nate hall ishin edhe policet e brigadave e ma zi rojet ushtare, megjithse mushamate ata i kishin te mira, ushtarake. Puna ishte e rande, mbasi gjithe diten punohej me lluce, e cila shpesh hipte permbi çizme, megjithkte nuk kishte ushujza, sepse ujet ishte i krypun. Kishim dhe nji favor se gjate rruges, kur ktheheshim, na ndalojshin ne nji vend, zbritshim skarpaten e gurte dhe na lejoshin me u pastrue ne det, me la çizmet, balten e kambeve dhe te pecave me mbathe opingat, ne menyre qe, kthejshim ne kamp mjaft te pastruem. Kete miresi ne ia dijshim atij oficerit, Koçit, sepse, kur nuk ishte ai, te tjeret nuk na lejojshin. Edhe nji favor, ne krahasim me kampet e tjera: rruga e gjate ishte e shtrueme dhe ne kenaqeshim me panoramen e shkelqyeshme te Zvernecit, Sazanit e sidomos te Gjolit te Nartes qe ishte banesa kryesore e pelikaneve te bukur. Nate kobe, na te burgosunit, kemi mbrrijte me numrue rreth 2000 pelikane dhe me kurreshtje te madhe vrejshim jeten e tyne kolektive dhe private. Mesuem per shembull se pjesa e fundit e skjepit te tyne te madh, perbahej kryesisht nga nji lloj lekure te holle, transparente e cila vlente per te punue dajret ma te mirat e ma te qendrueshmet. Ata nuk kishin frige dhe aviteshin mjaft afer bregut ose lundrave, keshtu qe mund te zhdukeshin lehtesisht nga njerez te pandergjegjshem. Prandej gjuetia e tyne ishte e ndalueme me ligj. Rastesisht rojeve ushtarake qe na shoqnojshin anash u ra ne dore nji prej tyne. Ai kishte ra ne nji kurthe te ngritun nga fshataret. Rojet ia dorezuen nji polici dhe ky u a dha te burgosunve qe ta çonin te doktori i kampit ne se ai mund ta sheronte. Perndryshej do ta mbytnin e mishin do ta perdornin per permiresimin e gjelles se kazanit. Doktori e pa se nuk kishte çi bante e keshtu e mbyten. Ai ishte nji shpend i madh qe peshonte rreth 10 kg. Kur e rjepen, mishit plot dhjame, i vinte nji ere peshku e qelbun e cila nuk durohej. U a dhane disa prej punetoreve ma te forte. Kur e vune ne zjarr me e zie, qelbej vendi nga era qe leshonte. Me gjithe urine e madhe te te burgosunve, nuk duel kush me e hanger. Pra, perveç zhanges se skjepit e bukurise se madhe atij shpendi nuk i vlente tjeter.

Zakonisht notonin me çifte, par kishte raste qe mblidheshi edhe 30-50 bashke e tue perplase krahet per uje vejshin para peshqit deri qe i aviteshin ne cektine ku ata e kishin te lehte me i kape. Par ajo qe na dukej ma interesante ne jeten e tyne ishin mbledhjet qe i bajshin nder disa taka qe ishin ndermjet pyllit te bregdetit e gjolit. Zakonisht kjo ndodhte 10-15 dite para se te fillojshin shtegtimin e veres. Dukeshin sikur veprojshin si njerzit. Ne fillim mblidheshin disa pelikane te mdhaj ne grupe te vogla prej 10-12 shpendesh. Ne nesret mblidheshin me shumice jo ne nji vend, par lagje-Iagje, dikund 30, dikund 50 e dikund ma shume, sikur tishin te ndame nder fise. Me çojshin mallin e tubimeve nder male tona. Kjo loje vazhdonte disa dite rresht. Dukej sikur ata pelikanet e mdhaj i rreshtojshin keto grupe dhe i kontrollojshin te gjithe, se shifej, se disa prej tyne, u largojshin nji nga nji. Diten e shtegtimit ata ishin te mbledhun mjaft heret. Fluturimi i çetes se pare fillonte mbas ores 9. Rreth 50 pelikane fillojshin fluturimin te vume ne rresht mbas njanit qe printe. Se pari, fluturimi bahej poshte, ne forme rrethore, mbi kenete, e deri te fusha e shkolles se aviacionit, gjithmone ne ngritje, dhe kur afersisht mbrrijshin naltesine 300-400 meter atehere çohej çeta e dyte, po nate menyre. Ashtu e treta dhe e katerta, cieri sa çeta e pare kishte mbrrijte atje ku merrte drejtimin per udhetim, gjithmone drejt veriut.

Pelikani ne fluturim kishte bukuri te rralle. Ai skjepi i gjane e madhosh ijepte pamjen e nji heroi te patundun. Mbas 3-4 ditesh fillonte fluturimi tjeter, deri qe keneta vorfnohej nga pamja e tyne, sepse mbeteshin aty nji pakice e vogel. Ne, gjithe veres, na merrte malIi per ta.

Ky ishte ngushllimi qe natyra e bukur na jepte gjate vuejtjeve te punes, por kur ktheheshim ne kamp na kapte merzia e madhe. Posa merrshim ate gjellen e neveritshme me copa barishtesh te kalbuna e oriz te krymun, fillonte orari i merzitshem i veprimeve edukuese. Mos te harrojme se partia ketyne kampeve me skllav pune u kishte ngjite emnin "Reparte riedukimi". Thuhej se deri vone, ky ishte kene kampi ma i dishruem prej te burgosunve, mbas te gjitha halleve, sepse kishte pase drejtor nji fare Azbi Lamçe dhe kryetar te zyres teknike Enrik Prendushin.

Kur kampin e filler ne clore Sule Manoku e liroi Enrik Prendushin dhe ne vend te tij vuni Beqir Dibren, tue e quejte qe nga ajo kohe "Kryetar i Keshillit te Riedukimit" dhe jo "Shefi zyres Teknike" si ma pare. Beqir Dibra ishte nji dhelpen e vjeter komuniste. Kishte marre per grue nji jugosllave, prandej quhej "agjent i UDB-se" dhe bante burg. Njeri shume i zgjuet, par nuk kuptohej ne se, o nga friga, apo nga zemra e keqe, vuni ne jete programin e tmerrshem te "luftes se klasave" ne burg. Çish ajo? Nji pervamje vdekjepruese per te burgosunit. Kampi i te denuemve u nda ne dy veta ku ne te paren hijshin ata te rruges se "riedukimit" dhe ne te dyten ata qe nuk mund te hinin ne ate rruge dhe qe perfaqesonin "reaksionin".

Veprimtaria e te pareve ishte "informacioni" ose "shpifja" si dhe pjesmarrja nder "aktivitetet kulturalo-shoqnore edukative" qe organizonte komanda. I ashtuquejtuni "Keshill i Riedukimit" ishte nji parodi e "Keshillit te Ministrave" te shtetit shqiptar. Perveç "Kryetarit" dhe "Nenkryetarit" kishte edhe titullaret e kultures e sporteve, te riedukimit, te ekonomi-financave, te shendetesise, te ruejtjes se ambjentit, te punes etj. Ky ishte "ekzekutivi" i perbame nga spiune, servile e shpifes nga ma te neveritshmit. Tue kene kopje parodike (qesharake) e qeverise shqiptare kishte nevoje edhe per njilloj "Kuvendi Popullor", i cili zgjidhej me "vullnetin e lire" te te burgosunve. Keshtu, perveç 8 veteve te ekzekutivit, qe permendem ma nalt, zgjidheshin edhe 8 te tjere te "Keshillit te gjane te Riedukimit". Kjo ishte nji loje teper e ndyte sepse ne kete "Keshille te gjane" perveç spiuneve e shpifsave zgjidheshin edhe 2, 3 ose 4 nga njerzit ma te ndershmit qe kishte kampi. Kjo loje bahej per dy qellime. Se pari Komanda donte te tregohej "demokratike" per me mshefe spiunet e çpifsat, mbas njerzve te ndershem. Se dyti, vete "zgjedhjet e lira te te burgosunve" ishte nji provokacion satanik. Komanda donte me dijte se cilet ishin te burgosunit ma te rrezikshem dhe i vinte para nji prove te zjarrte. Sikur te refuzojshin i priste denimi i dyte, o i trete. Sikur te pranojshin me u ba servila humbshin nderimin qe kishin. Ne pergjithesi keta njerz turte preferuen heshtimin paqsor. Te burgosunit kurr nuk e humben per ata simpatine, sepse kishin nji vesh aty mbrende ne "Keshillin e Riedukimit" per me mesue se shka bahej e sendergjohej nga "djalli i kuq".

Ne baze te vendimit te ketij Keshilli, filloi puna e merzitshme edukative. Posa ktheheshim nga puna e rande e rruga e gjate hahej buka dhe mandej fillonte leximi i shtypit dhe "Historia e PPSH- se", e cila ishte shkrue sipas modelit te Historise se PK (b) te BRSS- se Partise Komuniste (Bolshevike} te Bashkimit Sovjetik. Kjo pune vazhdoi gjithmone, aq sa kur nuk punohej baheshin 3-4 ore lexim ne dite, nji torture e vertete per te burgosunit, te cilet do te mbrrijshin keshtu me ndie leximin e te gjitha veprave te Enver Hoxhes, i shpallun si ma i madhi, ma i dijtuni, ma i miri e i pagabueshmi njeri i shekujve ne histori te mbare njerzimit. Ne pergjithsi e shumta e te burgosunve kishte jetue ate te quejtunen "Lufte Nacional Çlirimtare", kishte jetue e jetonte gjithnji ne "Parrizin shqiptar", te ndertuem nga Enver Hoxha, dhe barte mbi supe te veta peshen ma te rande te "diktatures proletare", prandej ndigjonte me neveri e urrejtje kallximin e shtremnuem e te perçudun te te gjitha ngjarjeve. Sigurisht qe ishte veshtire me fole, sepsee spiujt e çpifsat rrijshin gjithmone me veshe hap un, megjithkte na e njifshim mjaft mire njani-tjetrin dhe keshtu gjejshim rasen me ia shpraze mllefin e zemres shoqit te mire.

Ne kete menyre kampi u nda dyshe nga nji meni e urrejtje anmiqsore -ne njenen ane ata qe dojshin me marre pjese ne format e riedukimit dhe nder ne te tjereve, ma te shumtit, qe nuk dojshin me u "riedukue". Kete lufte klasash e drejtonte me mesimet, keshillat e ndeshkimet e veta, komisari i kampit Kiço Gjançi.

SMAJL DULI I POSTRIBES

Mbasi e liruen Beqir Dibren per merita te ketij organizimi satanik, caktuen ne vend te tij çamin Gani Tartari nga Konispoli, kepucarin e kampit.

Nen drejtimin e tij lufta e klasave mberrijti kulmin. Te burgosunit nuk guxojshin me fole ma mes vedit, sepse gjithshka pergjohej, gjithshka shpifej. Asohere, ndersa punonim ne Pishporo, ne pishe te diellit, pa kurrnji hije, njanit prej puntoreve i ra te fikte. Infermieri i punes tha se kishte hemoragji cereblare dhe duhej çue urgjent ne spital. Te burgosunit me bishta belash e lopatash sajuen nji vig (barele) dhe te shoqnuem nga kater police e kthyen ne kamp e prej andej e çuen ne spital. Mbas nja nji muji qe u shtrue, kthei ne kamp me krahin e djathte te paralizuem, par i shpetoi jeta, kishte shpetue edhe nga puna. Quhej Smajl Duli; ishte nji nga bajraktaret e Postribes, njeri shume i mire, i zgjuet, gjakambel e gjakftofte. Tue kene se te gjithve u dhimbej per fatkeqsine qe e gjet, shkojshim me ndeje me te, per me i largue merzine. Nji dite njani po me pvete:

- E njef ti Smajl Dulin? -Po si jo! Edhe ne burgimin tim te pare kena kene bashke. Asht nji nder shtepite ma te mira te Postribes, nji shtepi patriarkale me kund 50 pjestare.

- E si asht e mundun qe te kete nji nane te keqe?

-Kush ta tha?

- Ai vete sa here qe i shkojme per ngushllim na thote: "Nuk e kam hallin te rreziku im, por mjerohem sepse, per rrezik, kam nji nane te keqe, te veshtire, qe mi qet jashte te gjith robt e shtepise."

- Ndigjo, Smajli asht burre teper i mire, ne te vertete nanen nuk i a njof. Gjithshka mund ndodhin ne kete shekull.

Nji dite gjeta kohen dhe shkova me i ba nji vizite Smajlit. Siç thashe, njifeshim qysh ne burgimin tim te pare. Si te gjithe te tjereve edhe mue mu ankue per "nanen e keqe".

- Smajl, -i thashe, -ne te gjitheve na ka zane rreziku me ate "nane" qe asht bushter.

- Aman, Pater Zef, mas gabo me i thane kuj se na mbysin ne hu.

Kurrkush nuk ma ka kuptue deri tash. Atehere qeshem te dy bashke per "Nanen Parti", qe aq shume permendej ne te gjitha rrethanat e jetes.

Aty ne kampin e Vlones kishim nji te burgosun te vjeter, Hamdi Fallanin nga Drashovica. Kishte ba shum vite burg. Nder keto vite kishte humbe edhe nji sy, jo nga semundjet, por rastesisht, gjate nji grindjeje qe "maloket katolike te Shkodres" kishin pase mes vedit. Ne te vertete ai i simpatizonte shume "katoliket e Shkodres", pamvarsisht humbjes se synit per shkak te tyne. Ai i nderonte trimat, sepse vete ishte trim.

Erdh dita e lirimit te tij. Ajo ishte e veçante. Pregatitjet ishin te ndryshme: a) kafe, karamele e cigare; b) karamele e cigare dhe c) vetem cigare.

Hamdi Fallani ishte njeri shume i respektuem, prandej kishte edhe shume miq. Ate dite ai shetiste n’borrin e kampit, krejt i vetmuem, sepse nga shkaku i "Luftes se klasave" ai mund konsiderohej si zadhanes i te burgosunve politike dhe mund transmetonte mesazhe Lirije. Ate dite ai shetiste krenarisht i vetem noborrin e kampit dhe, na miqt e tij, nuk kishim guxim me i u afrue, por shetisnim paralel me te. Nate kohe erdh Gani Tartari, kryetar i Keshillit te Riedukimit. I u avit atij dhe i tha:

-Shoku Hamdi, ti neser lirohesh. Duhet te kesh parasysh se Partia…."

- Ndigjo or maskara, -i u kthye Hamdiu. -Ndigjo mire çpo te them. Kam mbajtur Ramazan per 29 dite. Si ta merr mendja ty se do ta prish Ramazanin ne diten e fundit tue ngrane, me nder me thane, nji mut? Ik e mos te shof! Zhduku!

Fjalet i shqiptoi me za te nalte qe ta ndigjojshim te gjithe na qe paraleI shetisnim në borr te kampit. U shkaktue nji qeshje e zhurmshme e cila nuk mund akuzohej ne kurrfare menyre nga shpifjet e Keshillit te Riedukimit. Ky asht nji episod i fillimit te "Luftes se klasave" mbrenda burgut, te cilen ma vone do ta ndeshim nder pamjet ma te tmerrshme te saj.  

TRABOINI STUDIO CHANNEL