Bisedoi: Raimonda MOISIU
Poeti
Kolec Traboini është nga ata krijues që shpreh shpirtin fenomenologjik
me të gjithë qartësinë e mendimit filozofik e artistik dhe me dhuntinë e
njerëzores. Është autor i 20 librave me poezi, prozë, esé, ku
përfshihen 12 vëllime me poezi, nga të cilat tre antologji poetike me
bashkautorë, të mirëpritura dhe të vlerësuara nga kritika e kohës,
audienca e lexuesve dhe dashamirësve të poezisë dhe letërsisë. Poeti
Kolec Traboini është një ndër lirikët më të zjarrtë të vargjeve lirike
shqiptare i letrave shqipe, kjo dallohet e ndjehet te vëllimet e tij
poetike “Itaka Grua” dhe “Lule Pellazgjike”. Gjithashtu pena poetike e
Traboinit dallohet për tonin qytetar e intelektual, është nga zërat
poetikë më të rreptë i gjendjes sociale në stilin migjenian, kujtojmë
poemĂ«n “Koha e prostitutave” krejt e veçantĂ« ne poezinĂ« bashkohore e me
një forcë të madhe në idetë e mjetet shprehëse e emocionale. Në këtë
intervistë poeti i vargjeve lirike shqiptare Kolec Traboini na rrëfen
udhëtimin e tij interesant në botën e artit, veçmas asaj të letërsisë,
ku sikundĂ«r edhe shprehet: “Gjithçka nĂ« art konsiston nĂ« dashurinĂ« pĂ«r
jetën, madje edhe kur në rrethana të caktuara për qëllime të larta je i
detyruar ta japĂ«sh atĂ«”. Poeti nĂ« kĂ«tĂ« intervistĂ« bĂ«n njĂ« apel tĂ«
dhimbshëm njerëzor, për vlerësimin e poetit Frederik Rreshpja, duke e
konsideruar si një nga lirikët më të mëdhenj të gjysëmshekullit të
kaluar. PĂ«r mĂ« shumĂ« ndiqni intervistĂ«n.NĂ«se do tĂ« duhej tĂ« prezantoje veten para lexuesve si do ta bĂ«nit kĂ«tĂ«. Do t’ju pĂ«lqenit tĂ« quheshit poeti, shkrimtari, kineasti apo gazetari Traboini?
Njeriu i tunduar nga arti provon veten nĂ« tĂ« gjitha fushat, por kjo nuk do tĂ« thotĂ« se mund tĂ« stamposet me njĂ« mori epitetesh siç ndodh rĂ«ndom. Krijuesi Ă«shtĂ« dalĂ«zots i shpirtit tĂ« vet, Ă«shtĂ« njeriu nĂ« kĂ«rkim tĂ« pĂ«rhershĂ«m tĂ« mĂ«nyrave dhe formave tĂ« shprehjes, nĂ« kĂ«tĂ« sens nuk mund ta vendosĂ«sh as vetĂ«m nĂ« njĂ« kuadĂ«r se do tĂ« ndjehej ngushtĂ«. Mes kĂ«tyre arteve ku e shpreh veten, autori ka diçka qĂ« e dallon dhe ajo Ă«shtĂ« fryma e tij. PoetĂ«t nĂ« çdo gjini tĂ« shkruajnĂ«, nĂ« çdo formĂ« arti tĂ« shprehen, do tĂ« ndjehen si tĂ« tillĂ«, sepse nĂ« tĂ« gjitha do tĂ« interferojĂ« ndjesia e thellĂ« e fryma poetike, sinqeriteti deri nĂ« brishtĂ«si. Mendoj se e bĂ«ra pĂ«rzgjedhjen…
Atëherë le të fillojmë me frymën poetike, çfarë është me pak fjalë qëllimi dhe esenca e jetës së një poeti?
Kur nis e shkruan ai që duhet ta meritojë të quhet poet, ka bërë një marrëveshje me vetveten e kjo është shfaqja e gjithçkaje që përjeton në shpirt para atyre që e lexojnë. Mosrespektimi i kësaj marrëveshje, pra nëse ai që shkruan kërkon të bëjë të mençurin, të diturin, të zgjedhurin dhe i fsheh trazimet brenda vetes, tregon se është bërë zgjedhje e gabuar. Ky është ndryshimi mes poetit dhe atyre që shkruajnë thjesht se ua kanë mësuar alfabetin. Poetikën mund ta mësosh në shkolla, por shpirti nuk i përfill zanatçinjtë. Ai është si nëna që e krijon fëmijën në shtatzani pa e prekur një herë me dorë. Nëse do të insistojmë një përqasje me mjeshtëritë do të isha i detyruar të bëja këtë përzgjedhje: arti poetik është si një kudhër kur rrihet gjithnjë hekur i skuqur.
Çfarë mendime keni për poezinë; a mund ta perifrazoni atë; cili është raporti i autorëve me poezinë; dhe sa në poezi shprehet vetvetja?
Poezia, lirika e shpirtit Ă«shtĂ« si qielli ku fluturojnĂ« tĂ« gjithĂ« zogjtĂ«, ngjashĂ«m qielli i poezisĂ« Ă«shtĂ« hapĂ«sira ku fluturojnĂ« tĂ« gjithĂ« dĂ«shirat sado mistike tĂ« jenĂ«. MĂ« sĂ« shumti Ă«shtĂ« i kaltĂ«r …eh, po dhe nxin ngandonjĂ«herĂ«, dhe atĂ«herĂ«, mjerĂ« zogjtĂ« e dashuruar mbetur pa strehĂ«z. PĂ«r mua ka rĂ«ndĂ«si qĂ« tĂ« shpreh çfarĂ« kam me shpirt me çdo kusht e nĂ« çdo rrethanĂ«. Anipse edhe vetĂ« pĂ«rpiqem tĂ« shpjegohem, tĂ« gjitha teorizimet mbi poezinĂ« mĂ« duken veç retorikĂ«. Askush deri tani nuk i ka dhĂ«nĂ« njĂ« definicion tĂ« saktĂ«. Ka edhe groteske tĂ« tilla kur ata qĂ« sapo kanĂ« shkruar njĂ« tufĂ«z vargje naive e kanĂ« botuar njĂ« librushkĂ« nisin e flasin pĂ«r mjeshtrinĂ« e poezisĂ« dhe i flasin seriozisht nĂ« televizionet kombĂ«tare. Mjerim i madh Ă«shtĂ« kur media kultivon injorancĂ«n. NĂ«se hedhim vĂ«shtrimin jashtĂ«, vĂ« re se poezia amerikane Ă«shtĂ« shumĂ« e thellĂ« nĂ« mendime, por jo dhe aq nĂ« ndjesi. PĂ«rpiqem t’i njoh, madje edhe i pĂ«rkthej herĂ« pas here pĂ«r t’i kuptuar mĂ« mirĂ«. MĂ« i fuqishmi i tĂ« gjithĂ«ve nĂ« poezinĂ« moderne ishte ai qĂ« quhej poeti i ndyrĂ« i rrugĂ«s me emrin Bukovski dhe unĂ« e pĂ«lqej aq shumĂ«, sepse as nuk do t’ia dijĂ« çfarĂ« thonĂ« pĂ«r tĂ«, i thotĂ« gjithĂ« botĂ«s intelektuale akademike: “Shko tej!”. TĂ« tjerĂ«t janĂ« ndryshe. Ai Ă«shtĂ« mĂ« shumĂ« europian, sepse Ă«shtĂ« pinjoll i njĂ« babai gjermani pĂ«rzier me grua polake. UnĂ« i kam jetuar tĂ« dyja edhe AmerikĂ«n edhe EuropĂ«n dhe them se arrij tĂ« dalloj ndryshimet mes tyre. Poezia amerikane Ă«shtĂ« temperamenti amerikan, tĂ« vetmin revolucion tĂ« vĂ«rtetĂ« nĂ« poezi e kanĂ« bĂ«rĂ« brezi e Beat Generation. TĂ« tjerĂ«t, pĂ«rjashto Bukovskin, qĂ« e thamĂ« mĂ« lart, janĂ« mĂ« tĂ« qetĂ«. Poezia amerikane Ă«shtĂ« jeta amerikane. Madje Xhim Morrison ka mĂ« shumĂ« temperament se shumĂ« poetĂ« tĂ« atij vendi tĂ« madh qĂ« natyrisht lind gjigandĂ« nĂ« proporcionet e veta. E kjo mĂ« bĂ«n tĂ« mos çuditem qĂ« kur u shfaq Khalil Gibran me poezinĂ« e tij mistike arabe, e pritĂ«n si njĂ« perĂ«ndi nĂ« qiellin e poezisĂ« e prozĂ«s filozofike amerikane e cila i pranon prurjet e artit nga gjithĂ« bota dhe shpesh bĂ«het frymĂ«zuese e saj.
A mund tĂ« ndahet poezia nga autori nĂ« gjykim estetik nĂ« sensin – poezia Ă«shtĂ« frymĂ«, autori Ă«shtĂ« trup?
Sado tĂ« pĂ«rpiqemi t’i ndajmĂ«, vepra dhe autori janĂ« tĂ« ngjizura tĂ« njĂ«ra-tjetra. Autori mund tĂ« ndĂ«rrojĂ« jetĂ«, por ka jetĂ«n e dytĂ« brenda veprĂ«s. Simpatia pĂ«r veprĂ«n, do apo nuk do, tĂ« çon nĂ« simpatinĂ« drejt autorit dhe e kundĂ«rta. MĂ« ka lindĂ« njĂ« problem i kĂ«saj natyre kohĂ«t e fundit kur nisa tĂ« merrem me njĂ« libĂ«r mbi poetĂ«t “Kujto Poetin”. Mendova gjatĂ« dhe pasi e shoshita me veten time vendosa ta lĂ« jashtĂ« autorin Farudin Gunga. Dikush mund tĂ« thotĂ« se i ndjeri ka qenĂ« poet i mirĂ«, por unĂ« kam mendimet e ndjesitĂ« e mia. Ai mund tĂ« ketĂ« qenĂ« poet i mirĂ«, por mĂ« i mirĂ« se pĂ«r ne shqiptarĂ«t mund tĂ« ketĂ« qenĂ« pĂ«r serbĂ«t tĂ« cilĂ«ve u shĂ«rbeu me devotshmĂ«rinĂ« e njĂ« skllavi. ÇfarĂ« mĂ« duhet mua retorika atdhetare kur i fut thikĂ«n pas shpine popullit tĂ«nd. KĂ«sisoj mendoj se nuk ka njĂ« prerje me thikĂ« tĂ« veprĂ«s nga autori. As vdekja e autorit nuk e ndan atĂ« nga vepra e tij. Po tĂ« kĂ«rkoni me vĂ«mendje nĂ« atĂ« çfarĂ« shkruhet nĂ« vepĂ«r do ta gjeni autorin patjetĂ«r. Nuk mund tĂ« ketĂ« IliadĂ« pa Homer. Nuk mund tĂ« ketĂ« Ana Karenina pa Leon Tolstoj. Nuk mund tĂ« ketĂ« Migjen pa vargje tĂ« lira as vargje tĂ« lira jashtĂ« Migjenit.
Ju keni shqipĂ«ruar mjaft poetĂ« tĂ« huaj nĂ« njĂ« libĂ«r qĂ« keni nĂ« dorĂ«shkrim “Nga Safo tek Bukovski”. A ruani mendimin se shqipĂ«rimet veçmas poetike mund tĂ« rishqipĂ«rohen nga autorĂ« tĂ« ndryshĂ«m pĂ«r shkak se shpesh kĂ«to shqipĂ«rime janĂ« shumĂ« larg poezive nĂ« origjinal?
Ruaj mendimi qĂ« edhe shqipĂ«rimet mbajnĂ« vulĂ«n e kohĂ«s, tĂ« nivelit tĂ« shqipĂ«ruesit e disa faktorĂ«ve tĂ« tjerĂ« qĂ« me kalimin e dekadave anashkalohen. Por dua tĂ« them diçka pĂ«r shqipĂ«rimet poetike temĂ« tĂ« cilĂ«n e kam trajtue edhe nĂ« njĂ« bisedĂ« televizive. GjatĂ« viteve tĂ« rinisĂ« kur rrĂ«mbenim e lexonim çdo gjĂ«, padyshim edhe poezitĂ« e shqipĂ«ruara i kishim nĂ« preferencĂ«. Por ashtu siç jemi mrekulluar nga ca shqipĂ«rues, ashtu dhe jemi zhgĂ«njyer nga tĂ« tjerĂ«, sepse kemi lexuar poezi tĂ« autorĂ«ve tĂ« mĂ«dhenj dhe thonim: “si qenka i madh ky poet me kĂ«tĂ« lloj poezie, tĂ« varfĂ«r nĂ« shprehje, me shumĂ« celebrale se emocionale”. Ma do mendja se kanĂ« qenĂ« pĂ«rkthyer nga njerĂ«z qĂ« e kishin poezinĂ« larg vetes. Dhe vazhdoj tĂ« mendoj se poezinĂ« mund ta shqipĂ«rojnĂ« bukur ata qĂ« shkruajnĂ« vetĂ« poezi.
Si i vlerëson raportet e qeveritarëve shqiptarë me poetët dhe artistët në përgjithësi?
NĂ«se e keni fjalĂ«n pĂ«r afinitetet e qeveritarĂ«ve mediokĂ«r me kĂ«ngĂ«tarĂ« “thesi”, ato vĂ«rtet janĂ« njĂ« mrekulli dhe shtetarĂ«t shpenzojnĂ« para pa hesap ndĂ«rkohĂ« qĂ« pĂ«r poezinĂ« nuk japin asnjĂ« cent. Por, edhe paradokset vazhdojnĂ« tĂ« pafundme nĂ« atdheun tonĂ« ku poetĂ«t ndjehen jetimĂ«, ka raste kur ndonjĂ« njeri qĂ« nuk ka qenĂ« e as nuk mund tĂ« bĂ«het kurrĂ« shkrimtar, tĂ« lartĂ«sohet e miklohet deri nĂ« qiell nga qeveritarĂ«t pĂ«r njĂ« libĂ«r politik qĂ« Ă«shtĂ« thjeshte njĂ« mballosje, si njĂ« thes me 700 arna qĂ« mban brenda eshtnat e njĂ« tĂ« vdekuni, e kĂ«shtu autori po na ngjet jo pak me plakĂ«n NicĂ« qĂ« nĂ« mĂ«nyrĂ«n mĂ« tĂ« llahtarshme ia pĂ«rplas tufĂ«n e kockave tĂ« kolonelit Z, priftit dhe gjeneralit.
Pas dy dekadave a ka mundur të shpëtojnë letërsia nga hierarkia e konsoliduar e një sistemi të ngurtë dhe a vazhdon letërsia të mbetet viktimë e mentalitetit të real-socit?
Mjerisht ne ende dhe sot e kësaj dite nuk po shpëtojmë dot nga skematizmi i mendimit mbi letërsinë e aq më tepër poezinë. Ca njerëz dinë të shkruajnë, por nuk dinë çfarë thonë, ca tru të ngelur brenda skemave të shabllonizmit të para dy dekadave. Kur duam të shpëtojmë prej kësisoj klasifikimesh a klishesh me idhuj e mite, biem prapë në të njëjtën skemë kur përmendim dy emra X apo Y, duke u nisur nga preferenca vetiake apo shtetare. Dhe kështu mbetemi aty ku ishim dhe harrojmë se poezia është një pyll me drurë të mëdhenj e të vegjël dhe bukuria nuk matet kurrsesi me dimensionet e trungut. Zot na shpëto prej mendimeve të kalcifikuara e sindromave të real-socit që krijonte idhuj e duke mos patur kurrfarë mëshire a bonsensi nuk përtojnë ta na i imponojnë në kokë përdhunshëm.
A mund të na thuash një poet që vjen e kalon modestish e lë pas një vepër poetike të admirueshme larg të gjitha skemave dhe hierarkisë së sajuar që më shumë shfaqet si piramidë tiranie për poetët?
Do tĂ« pĂ«rmend disa emra poetĂ«sh qĂ« i kam njohur personalisht dhe e admiroj krijimtarinĂ« e tyre si njĂ« thesar kombĂ«tar i artit shqiptar. – Frederik Reshpja qĂ« e konsideroj lirikun mĂ« tĂ« madh tĂ« gjysmĂ«s sĂ« dytĂ« tĂ« shekullit qĂ« shkoi, e kam njohur, kemi punuar bashkĂ« nĂ« Kombinatin e Drurit nĂ« ShkodĂ«r. Kemi qenĂ« njĂ« grup letrarĂ«sh tĂ« rinj asokohe nĂ« ShkodĂ«r qĂ« e mbanim si idhullin tonĂ« letrar. Ă‹shtĂ« njĂ« mjeshtĂ«r i madh, njĂ« shpirt i kulluar, njĂ« dlirĂ«si e pashoqe nĂ« poezi dhe tipik – i burgosur nga diktatura dhe i anashkaluar nga demokracia qĂ« edhe poetĂ«t pĂ«rpiqet t’i inkuadrojĂ« nĂ« klane politike. Frederik Reshpja i pĂ«rbuzi tĂ« gjithĂ« ata shtetarĂ« e nĂ«npunĂ«sa rrangallĂ« qĂ« e lanĂ« nĂ« gjendje tĂ« mjerushme nĂ« fundin e jetĂ«s. Por ai ishte e mbeti njĂ« zog shiu, njĂ« yll nĂ« qiellin e poetikĂ«s, njĂ« diamant i lirikĂ«s shqipe anipse edhe sot e kĂ«saj dite bĂ«jnĂ« sikur nuk ka ekzistuar kurrĂ«. Ka njĂ« rrugĂ« nĂ« TiranĂ« pĂ«r njĂ« poet qĂ« ka qenĂ« deputet e militant partiak, edhe njĂ« shkollĂ« nĂ« ShkodĂ«r po ashtu. MirĂ« kanĂ« bĂ«rĂ« qĂ« i kanĂ« vĂ«nĂ«, por nuk ka as rrugĂ« e as shkollĂ« me emrin e Frederik RreshpĂ«s qĂ« i pĂ«rbuzi pushtetet tĂ« cilĂ«t janĂ« bĂ«rĂ« strehĂ«z batakçinjsh, spekulatorĂ«sh dhe njerĂ«zish pa asnjĂ« meritĂ«, qĂ« nuk kanĂ« dhĂ«nĂ« asnjĂ« kontribut pĂ«r kĂ«tĂ« vend e pĂ«r kĂ«tĂ« popull. KĂ«shtu mund tĂ« them edhe pĂ«r poetin tjetĂ«r tĂ« shquar shkodran Zef Zorba. – Ndoc Gjetja, tĂ« cilit i kam bĂ«rĂ« njĂ« cikĂ«l fotografish nĂ« AthinĂ« 1993, ato foto qĂ« botohen nĂ« tĂ« gjitha gazetat dhe unĂ« e kam quajtur edhe nĂ« ese “Poeti me fytyrĂ« Krishti”. NĂ«se e jetĂ«rsojmĂ« shembĂ«llesĂ«n e mirĂ«sisĂ« sĂ« Krishtit tek njĂ« njeri krijues, ai ishte poeti Ndoc Gjetja. – Madu gjithashtu, JamarbĂ«r Marko, tĂ« cilin e njoha nĂ« fakultet si bashkstudent nĂ« gazetari, por edhe nĂ« Kinostudio kur e sollĂ«n tĂ« punonte punĂ«tor nĂ« mirĂ«mbajtje pas dĂ«nimit. Ishte njĂ« poet i çliruar prej tĂ« gjitha skemave qĂ« ia zĂ«nĂ« frymĂ«n poezisĂ«. Ky mund tĂ« mos jetĂ« njĂ« prej korifenjve qĂ« disa trumbetojnĂ« me tĂ« madhe, por ama Ă«shtĂ« poet i vĂ«rtetĂ«…çfarĂ« duhet tĂ« jetĂ« ambicia e çdo poeti. Kush lufton tĂ« jetĂ« i parĂ« e kthen qĂ«llimin e jetĂ«s nĂ« luftĂ« karrigesh, por vendin e vet si poet e ka humbur.
Çfarë mendimi keni për kritikën letrare bashkohëse; a ndjehet dhe sa ndihmon ajo në evidentimin e vlerave letrare?
Ju keni të drejtë që pyesni dhe pyetja juaj mbart një shqetësim, por unë do ta formuloja pyetjen më të drejtpërdrejtë. A ekziston kjo kritikë? Në një bisedë që kam bërë me të ndjerin pedagogun tim, Adriatik Kallulli, kohë para se të ndërronte jetë, për të cilin mund të them ishte i vetmi kritik pasionant e serioz i letërsisë shqipe, kemi diskutuar edhe problemin e mungesës së seriozitetit në kritikën letrare e cila sot shfaqet si mosekzistente, apo që e shet lëkurën fort lirë. Dhe ky është një shkak që më bën fort skeptik në vlerësimet apo kritikat që aty-këtu shfaqen më së shumti për hir të interesave materiale. Sot recensionet lavdëruese të vetquajturve kritikë po bëhen me para e kësaj të shkretë paraje po i përkulen edhe shumë nga ata që pretendojnë të kenë tituj shkencorë. Këto janë precedentë të rrezikshëm anipse ndokush ka mendimin se nga mediokriteti nuk i vjen e keqja letërsisë. Kjo ka një të vërtetë, por ama po vëmë re një fenomen tjetër, mediokrit nuk mjafton të jenë prezentë me veprat, por kanë nisur të bëhen agresivë, po kërkojnë të dalin në krye të punëve, të vetshpallen me tituj të mëdhenj ndërkombëtarë, të cilat i kanë blerë nëpër ca institucione fantazmë e spekulative deri në Amerikë (se edhe bota i ka këto fenomene). Organizojmë madje edhe manifestime masive mediokriteti që ndonjëherë rrokin edhe pëlqimin institucional të shtetit duke e kthyer krijimtarinë poetike në një kaos të vërtetë. Mendoj se autorët seriozë nuk duhet të bien në këtë praktikë që tashmë është në modë, ata nuk kanë nevojë për paterica kritikësh pa personalitet. Nëse me kritikë mendohen këto lloj recensionuesish-lavdemëdhenj me pagesë, atëherë me të drejtë e plot gojë do të themi se kritika letrare nuk ekziston.
Ke lindur në Shkodër të cilës i ke thurur shumë poezi plot dashuri e nostalgji, po Shkodra a të pret ngrohtë a ke zhvilluar ndonjë veprimtari poetike apo filmike në këtë qytet ku arti shqiptar mund ta konsiderojë djepin e vet?
Do tĂ« kisha dashtĂ« tĂ« mos mĂ« bĂ«hej kjo pyetje. T’u bĂ«hej atyre qĂ« drejtojnĂ« veprimtaritĂ« artistike nĂ« ShkodĂ«r prej tĂ« cilĂ«s veprimtaria ime letrare dhe kinematografike nuk ka sesi tĂ« ndahet. Ju kujtoj filmat e mi tĂ« hershĂ«m “Kol Idromeno” dhe “Marin Barleti” tĂ« çmuar pĂ«r vlera nĂ« rang kombĂ«tar. Por edhe kohĂ«t e fundit kam krijuar film montazhet “MartirĂ«t”, “Martin Gjoka”. EsetĂ« e mia pĂ«r ShkodrĂ«n janĂ« pjesa mĂ« e mirĂ« e publicistikĂ«s sime nĂ«pĂ«r vite. NdĂ«rsa poetikisht Shkodra ka qenĂ« e mbetet burimi i frymĂ«zimit tim. Nga dy vĂ«llimet me poezi botuar nĂ« 2012, njĂ« kapitull i gjerĂ« me titullin “Ode pĂ«r ShkodrĂ«n” i kushtohet marrĂ«dhĂ«nieve tĂ« mia shpirtĂ«rore me qytetin tim tĂ« fĂ«mijĂ«risĂ«. Madje hyrja nĂ« vĂ«llimin “U dashka tĂ« dal natĂ«n vonĂ«” titullohet “Poetika e fĂ«mijĂ«risĂ«” nĂ« rrugĂ«n Badra. MĂ« vjen keq tĂ« them se nuk jam ftuar nĂ« asnjĂ« lloj veprimtarie letrare dhe artistike. Ă‹shtĂ« zgjedhja e tyre, por unĂ« kam qenĂ« e mbetem njĂ« krijues shkodran. KĂ«tĂ« lloj trazimi shpirtĂ«ror qĂ« ma sjellĂ« ky indiferentizĂ«m mĂ« ka nxitur tĂ« shkruaj njĂ« ese “Pellazg i mbetur pa atdhe” tĂ« cilin e kam botuar nĂ« hyrje tĂ« vĂ«llimit me lirika “Lule pellazgjike”. NĂ«se drejtuesit e kulturĂ«s nĂ« njĂ« qytet tĂ« tillĂ« me emĂ«r tĂ« madh nuk marrin mundimin as tĂ« lexojnĂ« çfarĂ« shkruhet pĂ«r qytetin e tyre kjo Ă«shtĂ« pjesĂ« e pĂ«rgjegjĂ«sive tĂ« veta, por kjo nuk mĂ« çudit kur shoh se varrin e Kol Idromenos nĂ« Rrmaj, qĂ« duhej tĂ« ishte vend pelegrinazhesh pĂ«r artistĂ«t shqiptarĂ« tĂ« mbarĂ« botĂ«s e kanĂ« lĂ«nĂ« nĂ« mĂ«nyrĂ«n mĂ« tĂ« mjeruar. Kur me kolosin shqiptar tĂ« artit sillen kĂ«shtu, ç’presin tĂ« tjerĂ«t?!
Ju si krijues i ardhur nga djepi letrar i gegnisë, çfarë mendoni për një kontradiktë që po vjen gjithnjë e më shumë në evidencë, raporti mes Gjuhës Standarde dhe asaj Gegnishte?
Natyrisht edhe sikur tĂ« mos dua, kĂ«saj pyetjeje nuk mund t’i shmangem. PĂ«r çdo shkodran Ă«shtĂ« njĂ« plagĂ« anashkalimi, o mĂ« mirĂ« shkelmimi i gegnishtes, çfarĂ« mĂ« vjen ndĂ«rmend se me kĂ«tĂ« po duen tĂ« shkelmojnĂ« edhe artin qĂ« ka lind nĂ« kĂ«tĂ« djep tĂ« gegnisĂ«. Ka njĂ« shprehje tĂ« njohur “Uthulla e fortĂ« then enĂ«n e vet”. KapĂ« pas ksaj rrfane, na duket se kjo pĂ«rkon aq bukur me gjuhĂ«tarĂ«t e TiranĂ«s qĂ« idhnohen nga se nuk po duen me e afrue tĂ« bukurĂ«n, gegnishten tonĂ« as nĂ« fjalor e as nĂ« sintaksĂ« e i gĂ«zohen veç njĂ« Drejtshkrimi tĂ« cunguem e Fjalori mjeran, qĂ« mĂ« shumĂ« e turpĂ«ron se e nderon GjuhĂ«n Shqipe, sepse nĂ« leksik ka 35 mijĂ« fjalĂ« qĂ« po tĂ« pjestohen me 6 (sepse 6 fjalĂ« janĂ« veç me termin parazit – kooperativĂ«, qĂ« nuk e pĂ«rdor ma kurrkush prej alergjisĂ« kooperativiste), atĂ«herĂ« pĂ«rfundimi krejt mjerueshĂ«m na del se jemi nĂ« kufinjtĂ« e 6-10 mijĂ« fjalĂ«ve nĂ« rrĂ«njĂ« shqipe. QĂ« pra mbrothĂ«sia e pĂ«rparimi ynĂ« pĂ«r t`u qarĂ« me lotĂ«: gjuha ma e vjetĂ«r me rranjĂ« e degĂ« tek pellazgĂ«t, nĂ« ilirishte e mandej, po na shfaqet si ma e varfra gjuhĂ« nĂ« EuropĂ«, e kjo falĂ« gjuhĂ«tarĂ«ve tĂ« epokĂ«s pa lavdi. NĂ« aspektin tjetĂ«r ka shumĂ« dĂ«shira me u largue ma shumĂ« se me u afrue. MeqenĂ«se unĂ« jam nĂ« rrah tĂ« ernave se shkruaj edhe standart, por edhe nĂ« gegnishte nĂ« ca poetika tĂ« veçanta, ndjehem vĂ«rtet keq. NĂ« kĂ«tĂ« rast nuk mĂ« pĂ«lqejnĂ« ekstremet, mĂ« pĂ«lqen bashkimi e bashkĂ«sia gjuhĂ«sore, afrimi e jo largimi. MĂ« pĂ«lqen Kristoforidhi me Mark Shalgjatin e tij, “Prite, o Gjin!”… E nĂ«se e hap kĂ«tĂ« temĂ« pĂ«rsĂ«mbari jam gati me shfry tan dufin tem edhe kundĂ«r njĂ«nĂ«s e tjetrĂ«s palĂ«….Tue e tĂ«rhjek litarin dy palĂ«t e duke mos lĂ«shuar asnji pĂ«rçik, gjasat janĂ« litari tĂ« kputet. E kujt i vlen kjo? Kurrkujt. Sot nuk ka ma asnjĂ« shkak qĂ« tĂ« ngulmojmĂ« me frymĂ«n e imponimit tĂ« dhunshĂ«m edhe nĂ« fushĂ« tĂ« gjuhĂ«s, e cila kurrsesi nuk guxon tĂ« bahet fushĂ«betejĂ« klanesh, krahinash, partish apo ideologjish shterpĂ«, aq ma tepĂ«r fushĂ« pĂ«rçarjesh jug-veri.
Tek ju si autor shfaqen dukuri tĂ« tilla, nĂ« njĂ« aspekt jeni demaskues i rreptĂ« i gjendjes sociale, ndoshta ndĂ«r zĂ«rat mĂ« tĂ« rreptĂ« nĂ« poezinĂ« e sotme duke ecur nĂ« gjurmĂ«t e migjeniane si tek “Koha e prostitutave” ndĂ«rkohĂ« jeni ndĂ«r lirikĂ«t mĂ« tĂ« zjarrtĂ«, kujtoj vĂ«llimet “Itaka grua” dhe “Lule pellazgjike”. A i konsideroni kĂ«to kundĂ«rshti tĂ« pazakonta nĂ« gjendjen emocionale tĂ« njĂ« poeti? Dhe cili mendoni se do tĂ« jetĂ« vendi Traboinit nĂ« letĂ«rsinĂ« shqipe?
NĂ«se poeti do tĂ« kishte nĂ« gjoks njĂ« copĂ« shkĂ«mb e jo njĂ« det, do tĂ« ishte e panatyrshme sepse çdo tronditje e madhe do ta thyente atĂ«. Por poeti Ă«shtĂ« si deti. PĂ«rjeton stuhi tĂ« mĂ«dha dhe gjithçka nga thellĂ«sia i nxjerr nĂ« breg. A e keni vĂ«nĂ« re ç’ndodh me detin tĂ« nesĂ«rmen e ditĂ«s me dallgĂ« tĂ« mĂ«dha. Vjen qetĂ«sia. Vjen njĂ« ditĂ« e bukur. Deti nĂ« horizont kalon nga a kaltra nĂ« blu nĂ« njĂ« vijĂ« tĂ« drejtĂ«. Ai tĂ« bĂ«n magji e ti dashurohesh me tĂ«. Mbaj mend nga fĂ«mijĂ«ria se pĂ«r shitĂ«sin ku merrnim ushqime me listĂ«, thonin ai sot Ă«shtĂ« me mot tĂ« keq dhe nga ky shkak atĂ« ditĂ« do tĂ« pĂ«rjetonim urinĂ«. Apo ai sot Ă«shtĂ« me mot tĂ« mirĂ« dhe ishim tĂ« sigurtĂ« se do ta ngopnim barkun mirĂ«. KohĂ« fĂ«mijĂ«rie e varfĂ«r qĂ« do tĂ« mĂ« çonte mĂ« pas nĂ« shtĂ«pinĂ« e fĂ«mijĂ«ve jetimĂ« nĂ« ShkodĂ«r. Konceptet poetike mendoj se qĂ«ndronin nĂ« vizionin e njerĂ«zve qĂ« mĂ« rrethonin nĂ« fĂ«mijĂ«rinĂ« time dhe kjo nĂ« njĂ« mĂ«nyrĂ« a njĂ« tjetĂ«r mĂ« ka injektuar nĂ« natyrĂ«n time ndryshueshmĂ«rinĂ« e motit.
Gjithçka qĂ«ndron tek pasioni, dashuria e zjarrtĂ« pĂ«r tĂ« vĂ«rtetĂ«n, pĂ«r njeriun, pĂ«r natyrĂ«n, dhe urrejtja po aq pĂ«rvĂ«luese pĂ«r çdo gjĂ« qĂ« e pengon apo dĂ«mton tĂ« bukurĂ«n, qĂ« shkatĂ«rron jetĂ«t njerĂ«zore. Gjithçka nĂ« art konsiston nĂ« dashurinĂ« pĂ«r jetĂ«n, madje edhe kur nĂ« rrethana tĂ« caktuara pĂ«r qĂ«llime tĂ« larta je i detyruar ta japĂ«sh atĂ«. …Vendi im Ă«shtĂ« nĂ« poezinĂ« time, nĂ« librat e mi. Aty e ndjej veten mirĂ«. TĂ« tjerat janĂ« vetĂ«m ambicje gjallnorĂ«sh qĂ« vjen njĂ« ditĂ« e shuhen bashkĂ« me njeriun. PoetĂ«t qĂ« nuk janĂ« mĂ« nĂ« jetĂ« nuk grinden pĂ«r hierarkitĂ« letrare. Nuk kanĂ« mĂ« luftĂ« bĂ«rrylash, as çmime tĂ« marra me tarafe. PĂ«rtej daljes sĂ« arkeotipit nga skena, poetin e pĂ«rfaqĂ«son poezia e tij. MirĂ« keq, çdo gjĂ« Ă«shtĂ« kryer. Gjithçka ka kohĂ«n e vet; lindja, adoleshenca, marrĂ«zitĂ« e rinisĂ« dhe dashuria çmendurake me artin, endacakĂ«ria nĂ«pĂ«r botĂ«, sistemimi i shpirtit nĂ« vargje e libra si testament dhe… kĂ«mbana qĂ« bie pĂ«r tĂ« mbyllur kapitullin. PĂ«r njĂ« gjĂ« duhet tĂ« mbetet i qetĂ« e i kthjelltĂ« çdo krijues, koha pĂ«r vlerat e stisura Ă«shtĂ« e pamĂ«shirshme.
Gazeta "Tirana Observer",
e enjte 18 Prill, 2013
