FATI TRAGJIK I NIPAVE TĂ‹ MARASH UCIT TĂ‹ HOTIT
Nga KOLEC PALOK TRABOINI
PUSHKATIMI I PALOK UCIT
Dihet se viti 1945 nĂ« ShkodĂ«r ka qenĂ« kalvari mĂ« i pĂ«rgjakur nĂ« historinĂ« e kĂ«tij qyteti ndĂ«r mĂ« tĂ« lashtĂ«t nĂ« EuropĂ«, qĂ« rrezatonte pĂ«r bujari, qytetĂ«rim e kulturĂ«, por u pĂ«rball me bishat e egra tĂ« komunizmit, tĂ« cilat vĂ«rshuan nĂ« kĂ«tĂ« qytet ashtu siç vĂ«rshuan hordhitĂ« e pushtuesit osmanĂ« nĂ« vitin 1468. Kaluan shumĂ« pushtues nĂ« kĂ«tĂ« qytet, por mizoria e komunistĂ«ve nĂ« ShkodĂ«r nuk pĂ«rqasej me asnjĂ«. KomunistĂ«t e konsideruan ShkodrĂ«n e MalĂ«sinĂ« e Madhe si tokĂ« e pushtuar, prandaj çdo nocion i pretenduar pĂ«r çlirim Ă«shtĂ« vetĂ«m njĂ« iluzion i pasardhĂ«sve tĂ« tyre, qĂ« ende krijojnĂ« histori me ngjarje tĂ« paqena. NĂ« njĂ« konferencĂ« te BrigadĂ«s se ParĂ«, nĂ« dhjetor 1943, Mehmet Shehu u kishte thĂ«nĂ« forcave tĂ« tij “ Kur tĂ« shkojmĂ« nĂ« veri do tĂ« marrĂ«m hakĂ«n, nuk do tĂ« lemĂ« shtĂ«pi e njeri nĂ« kĂ«mbĂ«!”. Dhe ishte pikĂ«risht ky Mehmet Shehu qĂ« drejtonte masakrimet e popullsisĂ« nĂ« ShkodĂ«r e rrethina, me ose pa gjyq. Muri i jashtĂ«m i varreve tĂ« Rrmajit buzĂ« lumit Kir, ishte vendi i ekzekutimeve masive dhe fatkeqĂ«si Ă«shtĂ« mos vrasje ndĂ«rgjegjes, sepse aty ende nuk kane ngritur njĂ« monument pĂ«rkujtimor pĂ«r qindra e qindra shpirtra shqiptarĂ«, tĂ« shumtĂ«t mbetur edhe pa varr.
Nëpër vite pas rënies së komunizmit, asgjëkund nuk kemi gjetur ndonjë dokument a fotografi të Palok Ucit. Por kohët e fundit në Muzeun Historik Kombëtar Tiranë, është ekspozuar një dokument origjinal me firmën e shënimin e Enver Hoxhës. Aty është një listë me 9 persona për të cilët shkruhet "Aprovohet dënimi me vdekje për: Nikoll Toma, Zef Toli, Gjon Marku, Nikoll Keçi, Kol Gjeta, Gjek Gjoni, Nikoll Baçi, Kol Marashi, Palok Uci. Na njoftoni datën e ekzekutimit. Komandanti i Përgjithshëm, Gjeneral Kolonel Enver Hoxha".
USHTRIJA NACIONAL ÇLIRIMTARE SHQIPTARE
SHTABI I PĂ‹RGJITHSHĂ‹M
Seksioni Juridik
Nr. 36 i rregj
Tiranë, më 15/ III/ 45
R A D I O G R A M
GJYKATĂ‹S USHTARAKE TĂ‹ KRAHINĂ‹S USHTARAKE TĂ‹ KORPUSIT II
SHKODĂ‹R
Përgjegje shkresës Nr. 6/121 datë 14/ II/ 45
Aprovohet dënimi me vdekje për Nikoll Toma, Zef Toli, Gjon Marku, Nikoll Keçi, Kol Gjeta, Gjek Gjoni, Nikoll Baçi, Kol Marashi, Palok Uci.
Na njoftoni datën e ekzekutimit.
VDEKJE FASHIZMIT - LIRI POPULLIT
KOMANDANT I PĂ‹RGJITHSHĂ‹M
Gjeneral Kolonel
(Enver Hoxha)
(vula e shtabit të përgjithshëm të ushtrisë nacional-çlirimtare)
(firma e E. Hoxhës)
I fundit në listë është një 20 vjeçar nga Hoti me emrin Palok Uci, që është vëllai i nunit tim Prek Uci, i cili edhe ky ka qenë i burgosur politik dhe ka kryer vetëvrasje në vitet 80. Kësisoj do te shuhej përgjithmonë edhe kjo derë hotjane nga fisi i Marash Ucit, për të cilin ka shkruar mrekullisht Gjergj Fishta te "Lahuta e Malcisë". Duke qenë i interesuar për fatin e Palok Ucit, u përqendrova në këtë dokument origjinal duke e përqasur me çfarë ishte botuar në gazetën "Bashkimi" me datë 14 shkurt 1945. Në këto dy referime gjej mospërputhje në mes të dokumentit origjinal dhe publikimit në gazetë. Kjo qoftë sa i përket datës së ekzekutimit por edhe emrave të personave të ekzekutuar.
Enver Hoxha miraton ekzekutimin e 9 burrave katolikë, që mesa duket ishin përkrahës të kryengritësit antikomunist Dedë Shabani në zonën Bërdice - Malkolaj, ky i fundit i pushkatuar pa gjyq.
Sa i përket miratimit të dënimit me vdekje, supozohet se ekzekutimet tyre janë kryer nga Mehmet Shehu që ishte në Shkodër, o atë ditë kur Enver Hoxha e ka marrë radiogramin, pra më 15 shkurt 1945 ose të nesërmen e marrjes së radiogramit.
MirĂ«po nĂ« gazetĂ«n “Bashkimi” tĂ« datĂ«s 14 shkurt 1945 shkruhet:
“Nisi nĂ« ShkodĂ«r spastrimi i tradhtarĂ«ve.
MĂ« 11 shkurt, n’ora 5.30, u pushkatuan kĂ«ta tradhĂ«tarĂ« tĂ« dĂ«nuar nga Gjyqi Ushtarak i Korp ArmatĂ«s sĂ« III-t: Hider Dyli, Shaban Dani, Taip Halili, qĂ« tĂ« tre ish kĂ«shilltarĂ« tĂ« BĂ«rdicĂ«s dhe pjesĂ«marrĂ«s me armĂ« kundra Pushtetit tĂ« Popullit; Mark NikollĂ« Malaj, KolĂ« Llesh Leka e Gjon Tom Kolaj, qĂ« tĂ« tre nga Ivanaj, strehonjĂ«s tĂ« tradhĂ«torit Gjon Martini dhe pjesĂ«marrĂ«s me armĂ« kundra Pushtetit tĂ« Popullit; Xhemal Mlika nga Lleshi, Palok Uci nga Hoti dhe Gjon Marku, NikollĂ« Keçi e NikollĂ« Baci, kĂ«ta tĂ« tre tĂ« fundin nga Malkolaj dhe qĂ« tĂ« pesĂ« strehonjĂ«s reaksionarĂ«sh tĂ« arratisur, bashkĂ«punĂ«torĂ« me tradhĂ«tarin Ded Shabani dhe pjesĂ«marrĂ«s me armĂ« kundra Pushtetit tĂ« Popullit.
U dënuan me vdekje dhe dy tradhëtarë, ekzekutimi i të cilëve do të lajmërohet më vonë, porsa që të kryhet: Sulçe-Beg Bushati e Dom Lazer Shantoja, që të dy bashkëpunëtorë me okupatorin dhe armiq të deklaruar të popullit.
U dĂ«nuan me tridhjetĂ« vjetĂ« burgim: bashkĂ«punĂ«torĂ« me tradhĂ«torĂ« kundra Pushtetit tĂ« Popullit NikollĂ« Toma, Zef Toli, KolĂ« Gjetja, Gjok Gjoni, KolĂ« Marashi, Gjeto Toli, Preg Kola, Gjok Gjini, Tom Zefi, qĂ« tĂ« nĂ«ntĂ« nga Malkolaj; Jak Lushi, Rrok Gjushi, Gjon Pjetri, qĂ« tĂ« tre ish-kĂ«shilltarĂ« tĂ« BeltojĂ«s; Lal Meti, KolĂ« Marku, qĂ« tĂ« dy ish-kĂ«shilltarĂ« tĂ« Trushit; Dan Velija, Shaban Dini, Martin Lorja, Faik Lani, Kin Shuku dhe Kol Gjoka, pesĂ« tĂ« parĂ«t nga BĂ«rdica dhe i fundit nga Ivanaj, si strehonjĂ«s tĂ« Sylçe Begut;...”
Siç shihet gazeta “Bashkimi” shkruan me datĂ« 14 shkurt 1945 se me datĂ« 11 shkurt 1945 nĂ« ora 5 e 30 u ekzekutuan 11 persona ndĂ«r te cilĂ«t citon edhe 4 nga lista prej 9 personash qĂ« Enver Hoxha miratonte pĂ«r ekzekutim, pra Palok Uci, Gjon Marku, Nikoll Leci dhe Nikoll Baci. ÇfarĂ« tĂ« tĂ«rheq vĂ«mendjen Ă«shtĂ« se 5 emrat e tjerĂ« nĂ« listĂ«n me firmĂ«n e Enver HoxhĂ«s, Nikoll Toma, Zef Toli, Kol Gjetja, Gjok Gjini dhe Kol Marashi, gazeta “Bashkimi” i raportohen me 30 vjet burg. Pra tjetĂ«r urdhĂ«ron pĂ«r pushkatim Enver Hoxha dhe tjetĂ«r raportohet nĂ« gazetĂ«n e Frontit komunist. Nuk jemi nĂ« gjendje tĂ« bĂ«jmĂ« verifikimin, u pushkatuan tĂ« 9 sipas urdhrit tĂ« Enver HoxhĂ«s apo nuk u pushkatuan sipas variantit tĂ« gazetĂ«s “Bashkimi” por iu dhanĂ« nga 30 vjet burg.
Por çfarĂ« Ă«shtĂ« mĂ« e pashpjegueshme nĂ« kĂ«tĂ« lojĂ« kriminale vrasĂ«sish tĂ« paskrupullt Ă«shtĂ« se Enver Hoxha shkruan nĂ« autorizimin pĂ«r ekzekutimin e 9 burrave “NĂ« gjegje tĂ« letrĂ«s tuaj tĂ« datĂ«s 15.II. 1945”, kur gazeta njĂ« ditĂ« mĂ« parĂ« kishte raportuar se me datĂ« 11 shkurt, pra njĂ« muaj mĂ« parĂ« se tĂ« miratohej pushkatimi, ishin ekzekutuar 11 vetĂ« Hider Dyli, Shaban Dani, Taip Halili, Mark NikollĂ« Malaj, KolĂ« Llesh Leka, Gjon Tom Kolaj, Xhemal Mlika, Palok Uci, Gjon Marku, NikollĂ« Keçi e NikollĂ« Baci, pra nĂ« mes tĂ« tjerĂ«ve edhe 4 nga lista e urdhrit tĂ« Enver HoxhĂ«s.
Mos vallĂ« nĂ« kĂ«tĂ« lojĂ« tĂ« ndyrĂ« kriminelĂ«sh tĂ« paskrupullt, Enver Hoxha i kishte dhĂ«nĂ« “karta bianka” Mehmet Shehut dhe ky ekzekutonte si ti shkrepej nĂ« ShkodĂ«r e rrethina dhe mĂ« pas i rregullonin letrat nĂ« arkiva, kinse tĂ« mjerĂ«ve u ishte bĂ«rĂ« gjyq i rregullt dhe ishin ndjekur tĂ« gjitha normat ligjore?
VARRI I PALOK UCIT, QĂ‹ PALOK PRELA E MBAJTI SEKRET PĂ‹R 45 VJET
Palok Uci ishte i pamartuar. I vëllai i tij Prek Uci, i shkolluar në Akademinë Ushtarake në Jugosllavi, dalë oficer, por që e kishte braktis karrierën për të jetuar në Shqipërinë amë, dhe komunistët me të hyrë në Shkodër e kishin burgosur. Nana dhe baba në moshë të madhe, ishin në Traboin të Hotit dhe njëra motër që ishte e martuar në Kastrat nuk dinte çfarë bëhej në Shkodër.
Një i ri nga Traboini i Hotit, Kol Nica, kishte qenë edhe ky bashkë me Palok Ucin me grupin që drejtonte Ded Shabani i Berdicës, një nacionalist ky që bënte rezistencë kundër komunistëve. Kol Nica kishte një dorë të dëmtuar dhe e kishte vështirë të përdorte armen, prandaj grupi ku qe Palok Uci e këshilluan të mos i bashkohej atyre, por të shkonte në shtëpi se ishte punë me rrezik për atë në kushtet kur komunistët përgjonin kudo. Një ditë, kur kishte shkuar te kisha e Shirgjit, Kol Nica ka dëgjuar predikimin e priftit, ku ndër të tjera ka thanë se 9 burra ishin arrestuar prej komunistëve dhe pritej tu bëhej gjyqi. Atëherë Kol Nica ka dalë e shkuar në Shkodër ku ka takuar shumë hotjanë duke i tregu se edhe Palok Uci nga Traboini i Hotit ishte burgosur e do të nxirrej në gjyq. Duke e ditur se Palok Prel Vuçetaj e kishte pas mik të afërt, i ka tregu edhe atij. Që atë ditë Palok Prel Vuçetaj e ka ndjek përditë fatin e mikut të tij në burg. Ka ndjek edhe zhvillimin e gjyqit deri ditën që nëntë burrat i kanë pushkatuar në Zall të Kirit, mbështetur pas mureve të varrezave ë Rrmajit.
I pikëlluar ai mori rrugën për në anën lindore të varrezave të Rrmajit, atje ku shkonin e vinin plot njerëz. Pranë murit të jashtëm qëndronte një ushtar me pushkë në dorë dhe nuk i linte njerëzit ti afroheshin shumë afër kufomave. Por për ti pa kishte urdhër që ti linte. Qëllimi i komunistëve ishte të terrorizohej populli i Shkodrës ndaj kishin vendosur ti linin për disa ditë të ekspozuar. Palok Prela ndërroi duhan me ushtarin që e kishte thuaj moshatar. Nuk nisi bisedë i pari veç rrinte gati për të fol me të sapo ti vinte rasti. Kur u pakësuan gjindja, ushtari e pyeti se a kishte ndonjë të afërm të familjes ndër të pushkatuarit.
-Jo, i tha Palok Prela.- Veç kojshi. Jena nga Hoti. Po ty nga të kena.
Ushtari i tregoi se ishte nga jugu dhe e pyeti se cili ndër këta është bashkëfshatari yt. Palok Prela nuk po dinte me e njoftë mikun e vet të pushkatuar sepse fytyrat e të vrarëve ishim shpërfytyruar nga se ishin qëlluar në kokë.
-Nuk po e njoh -i tha ushtarit.
Në mur kishin vendos një listë me emrat e të ekzekutuarve.
-Emrin e ka, - tha Paloka - por, se cili asht nuk po vjen në hatër. Moshatar me ne ka kenë edhe ai.
Ushtari dukej se ishte njeri i mirë, ndaj Paloka i tha:
-Po sikur ta njoh a thua po më le ta varros të mjerin, se kështu nuk lihet njeriu.
Ushtari ishte me dy mendje.
-Siç janë bërë këta,- tha,- përmbys njeri mbi tjetrin, kush nuk e merr vesh sa janë. Njihe një herë e pastaj të shohim se edhe dy-tre ditë janë këtu e do ti heqin.
Palokës i shkrepi një mendim e i tha ushtarit me gjysmë zëri.
-Tash kam me shkue me taku nanën e këtij të mjeri. Mbase me jep ndonji shenj dalluese. Ushtari e pyeti se ku ishte nëna e këtij të mjerit e Paloka i tha, në Traboin të Hotit matanë kufinit. Ushtari, qe i pëlqeu biseda me Palok Prelën, u çudit dhe duke shpreh habinë, i tha se po mbërrite me shkue e me ardhë, tash e rregullojmë atë punë.
-Nesër a masnesri gjall a vdek ktu më ke, - i tha Paloka.
Ushtari i buzëqeshi me mirësi e i tha që të vinte kur të binte mbrëmja e jo ditën.
Ajo fije shprese e bëri Palok Prel Vuçetën të fluturonte. Prej Vorreve të Rrmajit u ndal pak kohë në shpi dhe mori rrugën për në Hot. Një ditë e një natë pa u ndal kurrkund më mjafton, i tha vetes. Por as vetë nuk e mori vesh kur u gjend në Bajzë të Kastratit. Ishte natë. Ndaloi te pusi, gjeti vlakun prej llastiku dhe litarin dhe mbushi ujë. E kishte tha etja. Piu sa mundi dhe hodhi ujë në fytyrë. Ndaloi veç pak sa me pushue, hëngri bukën që kishte marrë me vete dhe u nis drejt Hotit. Palok Prela, ma vonë, nuk i hynte shpjegimeve të gjata për mundimet e rrugës, se të gjallit i bahet dermani, por i vdekuni ik e shkon e nuk kthehet ma, thoshte shpesh.
NĂ« shtĂ«pinĂ« e Ucajve tĂ« Hotit Palok Prela tregoi ç’ka kishte ngja dhe zemra e nanĂ«s e dinte dhimbjen qĂ« hiqte.
-Ku-keja unë, tha nana, ma kanë vra djalin. Kujt ja pata gjakun borxh, e lotët rrëkajë burrneshes së Hotit.
-Kam ardhë, -i tha Paloka, se du me e varros që të mos shkoj i hupun.- Pastaj vazhdoi,- a po me tregon ndonji shenj dalluese se ftyrat ua kanë prish e nuk njihen.
Nana i tha:
-Djali, kur ka kenë në djep, asht rrokullis e ka ra mbi tamel të përvlum. E ka pas nji djegie në krah të majtë, shej që nuk i ka ik kurrë.
Kaq ka dashtë Palok Prela.
-Nanë,- i tha, -unë tash po iki. Me ndihmë të Zotit e hatrin tand kam me mbrri në kohë. Nana i vuni bukë me vedi e Palok Prela msyni errësinën. Në ato çaste gja në botë nuk donte veç me mbërri në Shkodër e me e varros Palok Ucin. Është vështirë me shpjegua se si ka mbërrit, aq ma tepër se ai kurrë nuk e ka konsideru si sakrificë por detyrim si hotjan. Tërë ditën udhëtoi në kthim. Kur ka ra nata në Shkodër ai ka qenë në Dobraç dhe është drejtu për në Rrmaj. Akoma qielli kishte dritë, por një vegim i kaltër që sa vinte e bëhej blu e ku nisin të feksnin yjet. Ka dalë para ushtarit e i ka thane:
- Erdha unë.
-Prej Hotit?- i tha ushtari.
- Bash prej Hotit.
-A gjete gjë.
-Po,- i tha Palok Prela, - veç më len pak me i pa në dritë të çakmakut.
-Vazhdo gjeje shpejt – tha ushtari- se nesĂ«r herĂ«t pa dalĂ« drita do ti groposin diku. E nĂ« errĂ«sirĂ« nuk ka me i numĂ«ruar kush.
Palok Prela ka bërë atë që vështirë është edhe ta mendosh. Ka nis të zhvesh të vdekurit në pjesën e shpatullës së majtë. Nëntë burra të pushkatuar ishin aty. Pasi kontrolloi katër trupa, vuri re se i pesti kishte djegien në lëkurë siç i kishte thanë nana në Hot.
-Ky asht - i tha ushtarit.
Ushtari u mendua pak e tha.
-Me këto që bërë ti për këtë njeri tregon që ju hotjanët jeni burra të sakrificës e të besës. I falur të qoftë.
-Nuk ta harroj kurrë se të kem jetë, o ushtar,- ju kthye Palok Prela, e vazhdoi, - ky rrezikzi ishte vetëm 20 vjeç.
Aq ishte dhe Palok Prela. Aq edhe ushtari,
Palok Prela e ngriti kufomën e Palok Ucit në krahë dhe e vendosi sipër murit. Ushtari e përshëndeti dhe e porositi që veç fjala të mos dalë se edhe atë mund ta vinin në plumb.
-FjalĂ« Hoti – ja ktheu Palok Vuçeta ushtarit qĂ« u largua diku ma andej kinse nuk po shihte çfarĂ« po ndodhte.
Palok Prela u hodh mbi mur dhe ashtu në errësirë zbriti në krahun tjetër brenda varrezave. Mori kufomën në krah dhe u nis drejt një çinarit të madh. Gjeti një vend të lirë. E mati me hapa largësinë prej trungut. Nxori një lopatë ushtari me bisht të shkurtër e nisi të gërmojë. Por me kujdes për të mos bërë shumë zhurmë. Për fat toka ishte e lagësht. Punoi rreth dy orë deri sa e hapi gropën. Gjithnjë me mendimin se nëse do të lindte nevoja me e njohtë të kishte disa shenja dalluese, nisi të kërkojë përreth. Gjeti diku një pllakë betoni dhe e vendosi në fund të gropës. Mandej zbriti me kujdes kufomën, hoqi pallton e vet dhe ja hodhi përsipër. Në xhep të saj kishte një rubë me një dorë dhe prej shtëpisë së Ucajve të Hotit. Ja kishte dhënë nëna amanet. Pastaj e mbuloi kufomën me dhe.
Në fund tha një uratë, bani kryq dhe u nis për të dalë, por nga krahun perëndimor i varrezave që edhe sikur dikush ta shihte të mos krijonte dyshime. Pa ra në sy rrugicë në rrugicë shkoi në shtëpi. Lau duar e fytyrë. As i hahej e as i pihej. Ra i vdekur për gjumë me mendimin se askujt në botë nuk do ti thoshte se çfarë kishte ndodh atë natë.
Të nesërmen çoi një mik të vetin për të pa çfarë ishte ba me të pushkatuarit. Në kthim miku i tha se në mëngjes pa dalë drita, i kishin hup diku në një gropë të përbashkët, por se ku askush nuk e dinte.
-Ja mbrrita, desh Zoti, - tha Palok Prela me gjysmë zani.
-Po çka mbrrite,- i tha miku i vet.
-Kurrgja, more. Se si më doli fjala.
AtĂ«herĂ« Palok Prel Vuçeta u qetĂ«sua. Pas njĂ« muaji a dy, shkoi nĂ« varreza njĂ« tĂ« dielĂ« kur kishte shumĂ« njerĂ«z. Kaloi pranĂ« çinarit tĂ« madh. E mati me sy vendin dhe e nguliti nĂ« kujtesĂ« pĂ«r tĂ« mos e harruar kurrĂ«. Bari kish nisur tĂ« dilte. QĂ« tĂ« mos e zinte ndokush atĂ« vend pĂ«r varr, mblodhi diku disa gurĂ« e i vuri te koka. NĂ« kĂ«tĂ« vend erdhi nĂ«pĂ«r vite dhe gur pas guri i dhe formĂ«n e varrit. Por askujt nĂ« botĂ« nuk i tregoi çfarĂ« kishte ndodhur dhe ku e varrosi Palok Ucin e pushkatuar. Gjithsekush mendonte se ishte nĂ« varr tĂ« humbur. Kur varrezat e Rrmajit u ndaluan pĂ«r tĂ« bĂ«rĂ« varrime tĂ« reja, pas vitit 1968, Palok Prel Vuçeta, qĂ« punonte si murator, bĂ«ri kujdes qĂ« tĂ« mos humbte varri i Palok Ucit. I vuri njĂ« kryq druri, por emrin nuk guxonte t’ia shkruante mbi varr.
Kështu për 45 vjet deri më 1990. Tash kishte ardhur koha për ta tregu varrin te familjarët e Palok Ucit. Palok Prela mori rrugën për në Kastrat e drejt e në shpi të Rudajve, të motrës se dy vëllezërve Uci, Maries. Se ajo kishte mbet. Takoi djemtë e saj Noshin e Zefin, i mori me vete e shkuan drejt e në Rrmaj. U drejtuan te çinari i madh dhe u tregoi një muranë por pa emër të vdekuri. Këtu keni Palok Ucin, u tha. Tash amanetin e të vdekunit po ja la ju. E kam majtë të fshehte kaq vjet e tash erdhi koha me dalë në dritë e vërteta.
Kur hapën vendin u gjetën eshtrat e Palok Ucit. Mbas do kohë, në vitin 1999, nipat ndërtuan një varr solid, sollën aty edhe eshtrat e Prek Ucit që kishte vrarë veten dhe e kishin varrosur në varrezat publike në Golem dhe i bënë bashkë të dy vëllezërit. Motra e tyre la amanet që kur të vdes ta varrosin edhe atë aty në varr me vëllezërit e saj. Motra Marie vdiq pas gjashtë muajsh. Tani të tre pushojnë në Rrmaj, aty diku pushon edhe Palok Prel Vuçeta, që bëri një akt human të paharruar duke i lënë emër të mirë vetes, fisit dhe mbarë Hotit.
VETĂ‹VRASJA E NUNIT TIM PRENK UCI
Hot i Ri, është fare pranë qytetit të Shkodrës, në verilindje të saj e shtëpitë e para të fshatit nisin diku mbi Stom Golem. E ngritën hotjanët e ikur prej trojeve të veta në Hotin e vjetër në Mal të Zi. Sipas kësaj mënyre riemërimi, janë krijuar edhe Gruda e re e Shtoji i ri. Në Hot të Ri kishim shtëpinë tonë, që kur u krijua fshati. Im Atë e ndërtoi për shkollë dhe e tillë shërbeu deri vonë. Ishte ndër godinat e para të fshatit, krejt pranë qytetit e falë kësaj afërsie, ne jetonim sa në Shkodër aq edhe në Hot të Ri.
Në traditën e Malësisë së Madhe, Nuni, ai që e krezmon fëmijën në Kishë, njihet si të ishte bash prind për fëmijën, famullin. E sjell këtë detaj se mungesa e babës, më është kompensuar disi me dashurinë thuaj prindërore të Nunit tim Prenk Uci, i cili me të shoqen, Marien, nuk kishin fëmijë, prandaj dhe sytë i kishin tek unë e më rrethonin me përkujdesje e jo rrallë, më merrnin të rrija me ditë të tëra në shtëpinë e tyre, diku në qendër të Hotit të Ri. Ishte një shtëpi e thjeshtë, me mure betoni e me një kuzhinë të vogël e në vazhdim kish haurin e bagëtive, se hotjanët tokën e kishin të varfër e për më tepër nuk ishte ujë për vaditje deri vonë, sa për kundruall u ngrit ferma e Shtojit, më e madhja e vreshtave në Ballkan.
NjĂ« natĂ« gushti tĂ« nxehtĂ«, Maria e Nuni mĂ« pyetĂ«n se, a doja unĂ« tĂ« flenim jashtĂ« nĂ« oborr. KurrĂ« nuk kisha fjetur jashtĂ« ndaj, duke e parĂ« ngurrimin tim, Maria m’u afrua pa dĂ«gjuar Nuni e mĂ« tha me zĂ« tĂ« butĂ« e si me droje “A mos ke frikĂ« me fjetĂ« jashtĂ«, mor bir?”. “Jo!” dĂ«gjova tĂ« dilte njĂ« zĂ«. Ish zĂ«ri im, por pĂ«rgjigjej sedra, se frikĂ« edhe kisha. E kĂ«shtu atĂ« natĂ« tĂ« nxehtĂ« gushti, ku gjinkallat pĂ«lcisnin duke kĂ«nduar, vendosĂ«m tĂ« flinim nĂ« oborrin para shtĂ«pisĂ«. Maria m’i vuri shtrojat pranĂ« vetes. Nuk mbaj mĂ«nd çka flisnim, veç di se, duke qenĂ« e para natĂ« e jetĂ«s sime qĂ« flija nĂ« natyrĂ«, nuk doja tĂ« mbuloja kokĂ«n e tĂ« dukesha frikaman nĂ« sy tĂ« Nunit e Maries, ndaj i mbaja sytĂ« drejt qiellit. Nisa tĂ« shoh çka ka ai qiell, qĂ« herĂ«-herĂ« zemĂ«rohej si i marrĂ« sokaku e gjuante me rrufe nĂ« majĂ« tĂ« pemĂ«ve. E ai qiell po mĂ« dukej, herĂ« blu i thellĂ« nĂ« vjollcĂ« e herĂ« si i stĂ«rpikun me ar, si xhubletat e malĂ«soreve xixa-xixa, kaq tĂ« panumĂ«rt ishin yjet, e pĂ«r tmerrin tim tĂ« vegjĂ«lisĂ«, ndonjĂ« prej tyre shkiste pjerrĂ«t sikur do tĂ« binte mbi shtĂ«pitĂ« e Hotit tĂ« Ri tĂ« pĂ«rgjumur e ti pĂ«rflakte, siç u pĂ«rflak njĂ« herĂ« e njĂ« kohĂ« shtĂ«pia e dy pleqve hotjanĂ«, Prenk Gjoni e Lare Lekja, krejt ngjit me shtĂ«pinĂ« tonĂ« e tĂ« Nikoll Lulashit qĂ« kishte njĂ« djalĂ« tĂ« arratisin e tĂ« humbun diku nĂ« Australi.
Kurrë nuk i kam parë aq gjatë yjet, e mund të them se, që atë natë gushti te shtëpia e Nunit, kam rënë në dashuri të përjetshme me yjet. A thënë disi poetikisht, nuk fjeta unë atë natë, fjetën yjet në sytë e mi. Kohë e largët, fëmini e vështirë, por nuk e di se si e pse më duket të ishte aq e bukur, a ndoshta se fytyrat që më rrethonin, kishin aq shumë dritë e mirësi në shpirt, sa çdo dhimbje jetimi humbej e tretej si në Hotin e Ri, fshatin e fëminisë time të largët por edhe në rrugën Badra, ku nën lëkurë nisi të më çukiste adoleshenca.
Mbaj mënd se Katedralja e Shkodrës, atë vit që u krezmova, u mbush plot. Tanë banorët e qytetit e nga katundet, kishin ardhë në atë të diel fundpranverë krezmimi. Madje kishin ardhë edhe shkodranë myslimanë sepse u pëlqenin të shihnin ritualin.
Është rasti të them se im Atë, në të gjallë, kishte shumë miq myslimanë, të cilët i kish vëllezër e shkuar vëllezërish, veçmas në Postrribë, ku sa herë shkonte më merrte me vete me biçikletë e madje flinim në shtëpitë e miqve, ish nxënësve të tij. Veçmas për dasma, por edhe për festën e Bajramit.
Kisha e Madhe e mbushur plot, fëmijët përafërsisht 10-12 vjeçar, vajza e djem veshur me të bardha si engjëj, të cilët, si mbaronte ceremonia fetare, merrnin rrugën kryesore që niste nga Serreqi për Gjuhadol, për të dalë tek Dugajt e Reja, por edhe drejtimet e tjera qenë plot me kalimtarë që bënin diç më shumë se sehir, sepse galdoheshin bashkë me ne të sapo krezmuarit. Aty mbaj mënd që ceremoninë e drejtonte Dom Ernestoja, që paraprakisht në sa e sa ditë me durim na kishte dhënë mësime katekizmi. Ai ishte nipi e krenaria e Dadës sime Katrinë. Edhe ajo aty ish, pranë lterit, pranë kolonave që kishte pikturuar, siç thoshte ajo, daja Kolë (Idromeno).
Ndjehesha krenar tek me shihnin shkodranĂ«t, me Nunin PrenkĂ« e mbaj mĂ«nd se dolĂ«m edhe nĂ« fotografi. Ka qenĂ« njĂ« prej ditĂ«ve mĂ« tĂ« gĂ«zuara e mĂ« tĂ« shĂ«nuara tĂ« fĂ«minisĂ« sime. Edhe fotografia ka qenĂ« ruajtur deri vonĂ« nĂ« shtĂ«pinĂ« tonĂ«, por si gjithçka tjetĂ«r edhe ajo, s’u gjend mĂ« nĂ« shtĂ«pinĂ« time.
Është e natyrshme që ajo fotografi të ketë qenë deri vonë edhe tek shtëpia e Nunit tim, por veç erdh një kohë kur jeta e tij u këput pa pritur. Por para se të dal tek ajo ditë e zezë, do të kujtoj se ndër herët e fundit që e kam takuar Nun Prenkën, ka qenë koha kur sapo isha kthyer nga ushtria dhe kisha nisur punën në Fabrikën e Fibrës, buzë Zallit të Kirit, që ndodhej edhe buzë asaj rruge ku kalonin përditë hotjanët që shkonin e ktheheshin prej pazarit të Shkodrës.
Isha nisur pĂ«r punĂ« rreth orĂ«s njĂ« tĂ« drekĂ«s, sepse punoja turni i dytĂ«. Sa zbrita nga autobuzi, pashĂ« Nunin me biçikletĂ«. MĂ« pa dhe ai. U ndal, mĂ« shikoi drejt e nĂ« sy. Isha rrit. Por meqĂ« nĂ« adoleshencĂ«, prej njĂ« revolte tĂ« brendshme qĂ« mĂ« vinte prej fatit tim cubĂ«l, e kisha lĂ«shuar veten pa i vu kurrfarĂ« caku, isha kthyer si zog i lirĂ« me fluturime pa kahje, ku tĂ« frynte era, a thĂ«nĂ« shkodrançe “kudo rasha mos u vrasha“.
Nuni kishte dëgjuar për do mbrapshti të mijat e kishte qenë i shqetësuar për fatin tim. Por vitet kishin kaluar bashkë me adoleshencën që vetgënjehet si zogu që brof prej folesë pa ju forcue krahët e pa i dalë mirë puplat. E për këtë Nun Prenka më shihte thellë, me një dëshirë të madhe të burrnohesha e të ecja në jetë.
- Po a je mirë - më tha në fjalë të parë.
- Mirë jam, Nun!- ja ktheva.
- Po krejt mirĂ« nuk ke kenĂ« do vite t’shkueme.
- Havaja ndërron, o Nun. Unë tash kam mbarue ushtrinë.
- Po, çka ke ndërmend me ba tash mas ushtrisë?
Po-tĂ« e Nunit nuk kishin tĂ« mbaruar. Ishte njĂ« burrĂ« trup madh, i pashĂ«m, me mustaqe tĂ« zeza e tĂ« trasha. Fort i urtĂ« e i shtruar, por edhe i fortĂ« si kurrkush ai. Mbaja mĂ«nd njĂ« ngjarje qĂ« bĂ«ri bujĂ« nĂ« Hot tĂ« Ri. Nuni atĂ«herĂ«, i ri nĂ« moshĂ«, ishte duke kaluar sipĂ«r nĂ« rrugĂ«, sepse aty afĂ«r e kishte shtĂ«pinĂ«. NjĂ« grua Hoti, tek kuvendonte poshtĂ« peqinave, honeve tĂ« bregut tĂ« Kirit, lĂ«shoi njĂ« za tĂ« lartĂ«: “Ku-ke-ja, djali i Mirajve u fut nĂ« pus!“. Kush ishte pranĂ« pusit u bĂ« kureshtar e nisi njĂ« kuvendim i zjarrtĂ«. Si e pse kishte hyrĂ« nĂ« pus djali i Mirajve. Thonin se dikĂ« kish qĂ«lluar me gur e kur e pa tjetrin tĂ« pĂ«rgjakur nuk e desh veten. Thoshin se ishte i dobĂ«t nga sistemi nervor e nuk duronte emocione tĂ« mĂ«dha. Dy halle kishin gratĂ« e Hotit tĂ« mbledhur me vlakat prej lastiku e litarĂ« nĂ« duar, se i riu ishte nĂ« rrezik jete, mund tĂ« shkiste nĂ«pĂ«r gurĂ«t e pusit e tĂ« binte nĂ« fund. E nĂ« vdes ky njeri, kush do tĂ« pinte ujĂ« prej kĂ«tij pusi. Hot i Ri nuk kishte asnjĂ« burim tjetĂ«r uji tĂ« pijshĂ«m. Prenk Uci, i vĂ«shtroi gratĂ« e tmerruara, ju afrua pusit e, si hodhi njĂ« sy thellĂ«sisĂ« sĂ« errĂ«t e tĂ« ftohtĂ«, u tha:
- Rrini urtë, se tash po ja gjejmë anën kësaj pune.
Hoqi xhaketën, këpucët, vuri mbi to orën e xhepit, madje edhe një unazë të rëndë ari me shqiponjë, që nuk e hiqte kurrë nga gishti e nuk ishte trandur ndonjëherë ta shiste prej varfërisë. Nisi të zbriste në pus nën tmerrin e grave që mbeten topitura. Gratë kishin të drejtë të ishin të friksueme, se pusi ishte fort i thellë, në pik të verës shkonte në thellësinë më të madhe. Pak e nga pak, duke u mbështetur në gurët e murit rrethues të pusit, Prenk Uci zbriti deri atje ku qe kapur e rrinte i tmerruar i riu që kish hyrë por nuk kish më forcë të dilte sepse e kish pushtuar frika e paniku...
-Ma jep dorën - i tha Prenk Uci, sapo e arriti.
Djali i Mirajve i frikësuar i dha dorën shpëtimtarit të vet. Pak e nga pak u ngjitën e së bashku e dolën në krye. Njerëzve në fillim ju duk se u vonuan shumë e nisën të flasin përzishëm. Por kur u lëshua një zë nga poshtë, sikur u gjallëruan. Kur qe, Prenk Uci nxorri kokën e më pas trupin në grykën e pusit, u kap pas gurëve që litarët i kishin vrague thellë, i dha vetes e me djalin që e mbante fort për dore u gjendën të dy në këmbë në mes të grave e burrave të Hotit të Ri që ishim mbledh, sepse fjala mori dhènë. Mori xhaketën e vet e tek ja hidhte djalit në krahë, me zë atëror i tha:
-Mos u lsho mâ në pus se kush dreqin zbret prap. Veç unë e ti jemi guximtar pusesh në Hot e kurrkush tjetër. Asht bojagi i thellë.
I rrahi krahët, e pa thellë në sy e kur vuri re se i riu e kish marrë veten disi, u tha ta çonin në shtëpi, ti jepnin për të ngrenë, ta vinin për gjumë. E kurrnjë fjalë të mos ja thoshte djalit kurrkush. As një qortim e as të mos ja përmend ma njeri këtë punë.
Ky ishte Prenk Uci, Nuni im, ai burrë tashmë i moshuar, por prap i fortë si ujk.
- Të pyeta çka ke me ba tash e mrapa, se e kalumja ka shku e ka rru perja.- më tha Nuni, ndërsa unë vazhdoja të përfytyroja atë skenë pusi, që kurrë nuk më hiqet nga kujtesa, se ishte një rast që e mbante në gojë tërë Hoti i Ri. E unë me atë Nun krenohesha.
- Jam duke punue pĂ«rditĂ« kĂ«tu, nĂ« fabrikĂ« fjala bie se unĂ« punoj jashtĂ«, nĂ« fushĂ« tĂ« hapun, nĂ«n ernat e murlanin e Zallit tĂ« Kirit. Po kjo s’asht gja. Do tĂ« filloj prap shkollĂ«n- i thashĂ«, - Ma ndĂ«rprenĂ« pedagogjiken e mĂ« dĂ«rguan ushtar nĂ« TropojĂ«, por edhe pse jam vonĂ«, do tĂ« pĂ«rpiqem me fitue atĂ« qĂ« kam humbĂ« nĂ« kohĂ«.
- Çka don me u ba ti? Mësues?
- Jo mësues po gazetar.
- A mundesh?- më pyeti me dyshim.
Tunda kokën me shenjë pohimi.
Në fillim nuk foli, i la kohë mendimit e pastaj më tha:
- Don Zoti e ta hap rrugën. Zemra ma do, që të mos thyhesh si unë.
Kaq të gjitha. I dhamë dorën njeri-tjetrit. Ja mbajta atë dorë gjatë, pashë unazën me shqiponjë, e thashë se Nuni im e donte shumë Atdheun, Shqipërinë edhe pse...Eh, pse... Jo se shqiponja (se ashtu më dukej Nuni) ishte plakur, por se kish një plagë për të cilën kurrë nuk fliste e kurrë nuk ju mbyll.
Duke u pa në sy, qëndruam paksa. Ndoshta janë pak sekonda, por që herë-herë të duket se kanë shtrirje të pafundme. Ai donte të dinte, a të mësonte prej thellësisë së shikimit se sa i vendosur isha unë për ta ndërtuar jetën. Ndërsa unë, e shihja thellë sepse vija re se ishte disi i lodhur. Nuk ishte më njeriu i fortë i pusit. Vija re se Nunit tim më shumë i fliste heshtja se fjala. Sepse fjalët i kishte të kursyera, por mendimet i zienin përbrenda. E shihja thellë sepse tashmë e kisha mësuar se Nuni im para se të më krezmonte, kish qenë 5 vjet në burg politik. Po kjo nuk qe më e keqja, se burgu për burrat është, flitej asokohe një shprehje në Hot të Ri.
Po Nuni im kishte veç burgut edhe një brengë. Një brengë të madhe sa një mal, që e mbante në shpirt si gur Sizifi. Se ishin dy vëllezër. Nuni im më i madh, vëllai i vet Palok Uci ma i vogël. E në fundin e luftës së dytë botërore, Palok Uci nuk i kishte mbushur ende njëzet. U njoh diku në një kuvend burrash me Ded Shabanin e Berdicës i cili e mori pas vetes hotjanin e ri. I dha një armë. Dhe kur u gjend përballë me forcat komuniste të ndjekjes ai nuk pranoi ta dorëzojë armën. Ja jap tha veç atij qe ma ka dhanë në besë. Palok Uci nuk e dinte se kishte përballë të pabesët. Dhe për këtë kundërshti e pushkatuan.
Nuni ishte i fuqishëm si një div, veç brenda në shpirt gjysë njeriu kish mbetur. Gjysa e tjeter i qe vra bashkë me vëllanë e vogël.
U sëmur një ditë Nuni. Çudi të vjen të thuash se u sëmur ai farë burri që të dukej si gur a si lis. Por si të gjithë njerëzit dhe ai, erdhi një ditë që e ndjeu veten të ligshtuem. Maria e urtë që tek Prenka kish edhe sytë edhe shpirtin, e dërgoi në Spitalin Civil të Shkodrës. Atje veç sëmundjes që i brente trupin, që fundja i gjendej ilaçi, Nunit tim, nisi ti rishfaqej imazhi i vëllait të përgjakur. Nisi të mendonte se fatalisht edhe ajo gjysë që kish mbetun në gjoksin e tij, do të pushkatohej mizorisht prej komunistëve, që ishin aq në tërbim, sa kishin nisur të hanin krenat e njeri-tjetrit. Nuk mund të rronin hienat pa gjak, nuk mund të rronin pa kufoma.
I tmerruar Nuni nisi të shihte përqark me dyshim, në çdo skaj i shfaqeshin spiunë e sigurimsa, se vërtetë aq të shumtë ishin. Herë-herë e kishin provokuar, por ai ish i matur, nuk e lëshonte fjalën jashtë urtisë. Një pinjoll i derës hotjane që ka njoh historia me bëma të pashoqe, por edhe për besë e urti si Marash Uci. Por këtu armiku nuk shfaqej përballë, këtu armiku, spiuni, shpifësi, hjekësi, i ligu, bishtadreqi, ishin të fshehtë. Të shfaqej si mik, të vinte në shtëpi, të pinte një gotë raki mani, e, fjalë pas fjalë, të betohej e të përbetohej e të fuste thikën pas shpine. Burrnija, nderi, e drejta në atë sistem kishin vdekun.
Një ditë, eh, një ditë,.... të vrenjtur e të pikëlluar shkodrane, nga dritaret e spitalit të Shkodrës, Nuni im Prenk Uci po shihte qiellin, i cili nuk i shfaqte kurrfarë shprese se tmerret njerëzore do të kishin të sosur.
Sërish iu shfaq imazhi i vëllait të ekzekutuar, e si atëherë, kur pati guximin të hynte në pus, tashmë i ndjehej i lehtë fluturimi dhe, me atë unazën me shqiponjë në dorë, u hodh përtej dritareve të mëdha të spitalit, fluturoi si shqiponjë në qiellin e pjerrët e të metaltë të Shkodrës, për të rënë pik i vdekur, si të rrëzohej një shkëmb prej shpateve të malit të Hotit.
E unë në fëmini mendoja se vdekje nuk kish guxim ta prekte atë burrë.
Vetëvrasjen e Nunit tim Prenk Uci, gjithmonë e kam përfytyruar si ekzekutim prej diktaturës të gjysmës tjetër, që kish mbetur brenda tij pas pushkatimit të vëllait 20 vjeçar, e për më tej, sipas ritit katolik, atij kanunor e njerëzor, si vdekja tragjike e gjysmë-Atit tim.
(Ky shkrim Ă«shtĂ« nĂ« vazhdim tĂ« librit “Miti i Hotit” tĂ« autorit K. P. Traboini)
