ME ARISTIDH KOLËN NË ATHINË
Nga Kolec P. Traboini
Kisha pyetur që në vitin 1991, madje kisha bredhur rrugicë më rrugicë të Athinës për të gjetur zyrën e tij të Lidhjes së Arvanitasve ”Marko Boçari”. Nuk munda ta gjej. Si një emigrant që nuk di ku ka kokën nuk u bëra mbarë në kërkim dhe nuk arrita ta takoj deri në vitin 1993, kur nxorra gazetën “Egnatia”. Gazeta i kishte rënë në dorë dhe e lexonte rregullisht. Ishte entuziast se “djemtë”- kështu i quante emigrantët, anipse mund të mos kishte diferencë të madhe moshe me ta - djemtë pra “kishin nxjerrë edhe gazetë”. Në atë kohë nuk qe më e vështirë ta gjeja e të më gjente. Por ishte dhe Shpëtim Mezini i Ambasadës sonë në Athinë, që bënte kujdes që ne t’i gjenim lehtësisht këto lidhje.
Një ditë u gjendëm pranë e pranë edhe në faqet e
gazetës ultranacionaliste greke që dilte në Athinë “Stohos” e Kapsalit, ku në
çdo numër nuk linin gjë pa thënë për Aristidh Kolën, “tradhëtarin e Greqisë,
spiunin e agjentin e amerikanëve dhe shqiptarëve”. Në një nga ato numra gazete
më kishin nderuar edhe mua duke më vënë përkrah “tradhëtarit” e duke më
pagëzuar me epitetin – “shqiptari nacionalist i çmendur që bën gazeta në gjuhën
shqipe në Athinë. Të shporret në Shqipëri me gjithë gazetën e tij. Alvanoset
ekzo!”
Kjo situatë na rëndonte në zemër, po ç’të bënim.
Vazhdonim punën tonë sikur të mos kish ndodhur kurrgjë. Aristidhi thoshte: -“Le
të shkruajnë. Nuk i lexon njeri përrallat e Kapsalit”. Shkoja e çoja çdo numër
të ri në zyrën e Aristidhit në rrugën “Filipidu 6”, më së shumti ia lija poshtë
tek kutija e postës, por kur gjendej aty më ndalonte të bisedonim. I pëlqente
të fliste shqip, një shqipe ku arvanitishtja dhe shqipja e re gjenin
njëra-tjetrën herë ngushtë e herë lirshëm.
Një prej ditëve në verë 1995, ndërsa po i bëja ca fotografi
në zyrën e tij më tha se “këtu në tryezen e punës kam “Egnatian” tënde. Dhe ky
duhani që pi me çibuk, – theksoi, -e kam nga Shqipëria. Duhan “Taraboshi” nga
Shkodra jote. Ma kanë prurë djemtë”. E kuptova dhe e fotografova. E ashtu
mbeti. Me “Egnatia”-n pranë, i mendueshëm tek mbante në dorë çibukun me duhan
Shqipërie, një portret që rrezatonte mirësi e dritë.
Disa ditë para se të largohesha nga Greqia për në
SHBA, Aristidh Kola më ftoi familjarisht në shtëpinë e tij në një darkë
lamtumire. Për të bërë shoqëri në atë mbrëmje kish ftuar edhe piktorin Robert
Alia-Dragot me të shoqen Mimozën, shkrimtarin Tasos Karantis, mikun e tij të
rinisë, grekun Niko, me të cilin dikur kishin shkuar deri në Francë për të
ndjekur studimet pasuniversitare, si dhe një familje tjetër shqiptare, çiftin
Albana dhe Adrian Prifti. Albana punonte sekretare në zyrën e tij.
Ajo mbrëmje e bukur vere athiniote ruhet në kujtesën
tonë si më e bukura ditë e pesë viteve jetë në Greqi. Në fund të mbrëmjes, të
cilën Robert Aliaj nuk mungoi ta xhironte me kamera, Aristidh Kola la miqtë e
tjerë në shtëpi, nxorri makinën nga parkingu dhe na përcolli deri në shtëpi, në
rrugën Filolao. Ishte pasmesnate. Kur po ndahesha më tha miqësisht se bashkë do
të takoheshim përsëri, pasi e kishim lënë që me shoqërinë e gazetarit të
BBC-së, Robert Goro e disa shqiptarë të tjerë intelektualë do të shkonim në një
lokal. Edhe ajo ishte një mbrëmje e bukur. Aristidh Kola në mes nesh ishte
shqiptari në mes të shqiptarëve.
Në bisedë të afërt, ndër të tjera, mbaj mend fjalët që
më tha për një brengë që ai kish. “Pse ne shqiptarët vrasim njëri-tjetrin? -më
tha. Nuk bën! Nuk bën!” -përsëriti disa herë. - Këtë duhet ta dinë djemtë. Të
mos e prishim njëri-tjetrin. Jemi vëllezër…”
Ai ishte një njeri që i kuptonte fenomenet që ndodhnin
në gjirin e shoqërisë shqiptare, por i vinin shumë të hidhura lajmet kur ndonjë
emigrant kish vrarë shokun e vet për para. Ishte shumë i dhimbsur si njeri dhe
i vinte keq për njerëzit e gjakut të vet. I thernin në shpirt vuajtjet e djemve
siç gëzohej me shpirt për sukseset e tyre. Kur u bë koncerti me poezitë e
emigrantëve, mbështetur në librin “Balada e largësive”, të cilin e realizoi
Bujar Limani, Aristidhi erdhi ndër të parët.
* *
*
Intervistën që i pata marrë atij e që u botua në
gazetën “Illyria”, në New York, Nr.555, 556, Gusht 1996, e priti me shumë
kënaqësi. Ja si shprehet në një letër:
Aristidh P.Kola. Jurist – Shkrimtar. Filipidou 6 Athina 11526.
I dashur e i
paharruar vëlla Kolec,
E mora letrën tënde
të bukur që më dërgove, dhe gjykoj se ishte dhurata më interesante për
ditëlindjën time, jo vetëm për rëndësinë e saj, por edhe sepse na dhatë disa
çaste të çmuara të gjithëve ne që u mblodhëm dhe e festuam ditëlindjen time së bashku.
I dashur Kolec! Të
dërgoj librin e fundit që kam botuar dhe që është një dokument historik i vitit
1899 me shumë interes. Shpresoj se do ta përkthejnë djelmtë. Nëse dëshëron të
mësosh të rejat e këtushme, “Egnatia” jote shkon mirë.
Keni, të gjithë ju,
shumë të fala nga të gjithë miqtë tanë këtu, nga Ana, nga Adriano (Prifti), nga
Taso (Karantis) dhe Robert Alia (Dragot).
I përcjell
përshëndetjet dhe fëmijëve të tu të admirueshëm të cilëve u uroj çdo mirësi dhe
përparim në të ardhmen. Shpresoj gjithnjë se, vonë apo herët do të ritakohemi,
qoftë këtu, qoftë në Amerikë.
I dashur Kolec, nuk
e di se me çfarë pune merresh tani në Amerikë. Të lutem më shkruaj pak për këtë
temë. Dua të të them dhe një gjë dëshpëruese. Atë fotografinë e bukur që më ke
bërë me çibuk, ma mori një gazetare kosovare që më intervistoi. I spjegova se
ajo fotografi ka një vlerë dhe një rëndësi të veçantë personale dhe duhej të ma
dërgonte sa më shpejt. Për fat të keq e hëngri fjalën e besës që më dha. Dhe
akoma nuk ma ka dërguar. Për të tjerat, të gjitha shkojnë mirë dhe unë
vazhdimisht shkruaj, shkruaj…
Mirupafshim
Miku
yt
Aristidh
Kola
Po ne nuk u takuam kurrë më….
ËSHTË FATLUM AI KOMB QË LIND TË TILLË BURRA
A ka ky shtet shqiptar një Akademi të dëgjojë këmbanat,
që të mos lërë në harrim kulturën tonë përtej kufijve, një kulturë e traditë,
një histori plot lavdi, që është po me aq vlerë sa ajo brenda kufijve, në mos
më shumë. Veç bustit të De Radës si nuk
u pa gjëkundi në këtë dhe një monument a bust për ata që dhanë aq shumë për
kulturën arbërore jashtë kufijve të vitit 1913. Si nuk u panë të shfaqen në dy dekada
grupet kulturore arvanite-arbërore në këtë vend. Të mos flasim për shkrimtarë,
piktorë e artistë që janë nderi e krenaria e fqinjit tonë të jugut. Pse ia
sharrojmë vetes degët që kemi nën këmbë. Me fustanellën tonë krenohen fqinjët
duke e quajtur pjesë të etnografisë së tyre kombëtare. Po ne si nuk morëm një
kostum aq të mrekullueshëm të grave arvanite e të mburremi me të, sepse është
vërtet pjesë e kulturës sonë të mrekullueshme arbërore. Pasi na zvogëluan
gjeografikisht të tjerët, pse për fajin tonë, vazhdojmë të zvogëlohemi
shpirtërisht. E kryepseja: pse pra ne e kemi humbur shansin historik për t`u
bërë qendra e mbarë botës arbërore-arvanite-shqiptare?
Parë në këtë sy, mund të them se diku përtej gardhit
tonë, në Greqi, patëm fatin të njohim Aristidh Kolën, personalitetin më të madh
arvanitas të shekullit XX dhe një nga njerëzit më të ndritur të kombit tonë.
Akademikët tanë që flenë nëpër katedra duhet t`ia kenë zili atij, por jo zili
për keq, sepse ai ishte e mbetet pjesë e kulturës sonë arbërore, por t`ia kenë
zili për vullnetin e këmbënguljen, për sakrificën, sepse
Aristidh Kola në studimet e veprat e veta, vuri tërë
dashurinë, tërë pasionin, tërë kohën, edhe jetën e vet duke punuar në kushtet e
një terrori verbal e psikologjik. Por mendoj se këtu vegjeton edhe një zili për
keq, prej atyre që kanë veshur papuçet akademike të Obllomovit. Lënia jashtë
vëmendjes, thuajse në harrim e kësaj figure, duke mjaftuar me emërtimin
“Aristidh Kola” një rrugicë të vogël në periferi të Tiranës, diku fshehur pas
pallatit të Brigadave a fshatin Sauk, është vërtetë shprehje e qëndrimit tonë
cinik ndaj kulturës arbërore, e mendësisë sonë të vetizolimit, për të mos thënë
frikës se mos bash për këtë mbeten prishaqejf diplomatët e fqinjëve.
Vështirë është ta pranojmë të vërtetën, por pa e
pranuar atë nuk ka as dhe një shans të vetëm të gjejmë një udhë të drejtë në
këtë mishmash kombëtar, ku flitet veç për politikë, ku prodhohen veç konflikte
e kultura konsiderohet si një handikap shoqëror i bezdisshëm. Aristidh Kolia i
madh kishte një mendësi krejt tjetër. Kultura, tradita, gjuha, prejardhja,
historia ishin gjithçka në jetën e tij. Ai e shihte Shqipërinë me sytë e
shpresës. Ai kishte udhëtuar katër herë në Shqipëri e një herë në Kosovë, por edhe
në Kalabri e Siçili, gjithnjë me dëshirën e zjarrtë për ta thyer atë barrierë
që na kishin vënë në mes nesh, në mes të njerëzve të një gjuhe dhe një gjaku.
Ndaj është krejt e kuptueshme çiltërsia me të cilën e priti dyndjen e
emigrantëve shqiptarë në Greqi me mendimin, se kjo do të ishte një rast ideal
për të krijuar lidhjet e mungura mes krahëve të shqiponjës.
Ai u afroi shqiptarëve emigrantë një miqësi pa asnjë
rezervë e pa asnjë kusht. Ai nuk përdori për ta asnjë herë fjalën emigrant. I
quante me gjuhën e tij të bukur shqipo-arvanite “djemtë”. Kush e di ç’bëjnë
djemtë. Kush e di ku janë djemtë. I thërriste ashtu siç thërriste të birin e vet
Panajotin. Me të njëjtën dashuri. Ishte një miqësi e dashuri që buronte prej
gjakut të përbashkët që na rridhte në damarë e gufonte në zemrat tona arbërore.
E më së shumti nuk ishim ne që e kërkonim atë, sepse edhe druheshim, por ishte
ai që interesohej se çfarë ndodhte me emigrantët shqiptarë në Greqi. Që kur e
takuam për herë të parë, ashtu do ta ruajmë në kujtesë, të gjallë e plot
energji, të përzemërt, me fytyrë plot dritë e të qeshur, gjithmonë i mirë e
bujar.
Kush tjetër si ai! E kjo ndodhte se ai kishte një
vizion të madh e nuk i shihte shqiptarët e Shqipërisë së vitit 1913 si njerëz
të përtej sinoreve, por vëllezër gjaku, sepse e dinte se kufijtë ishin krijuar
nga të tjerët e jo nga shqiptarët, se pengesat i sjellin qeveritë e politika,
por jo popujt. Aristidh Kola ishte si një diell që lind, kalon në zenit dhe
perëndon, e gjatë gjithë udhës në qiell ndriçon për njerëzit. Kështu ndriçoi
gjatë tërë jetës së tij miku ynë i madh e i paharruar që sot e kujtojmë me
nostalgji. Veç perëndimi ishte tejet tragjik për diellin metaforik me emrin
Aristidh Kola. Ai kaloi nga Thiva ku lindi, përmes fshatrave arvanite të
Atikisë, që i rrinë Athinës si kurorë, nga ishulli Salamina i Anastas
Kulluriotit, kalonte nëpër malet e Moresë, tek Arbëreshët e De Radës e Zef
Serembes në Kalabri e Siçili të Italisë, ku zuri miq të mëdhenj si At Antonio
Bellusci me të cilin e lidhi një miqësi e jashtëzakonshme. Të dy dijetarë me
mendje të ndritur, karakter të fortë e zemër guximtare. Njëri në lindje e
tjetri në perëndim të Arbërisë sonë. Si dy zogj shqiponje, së bashku fluturuan lart,
por edhe larg deri në Strasburg, për t’i thënë Europës se Arvanitët,
trashëgimtarët e Kollokotronit, Marko Boçarit, Gjergj Karaiskaqit, Laskarina
Bubulinës e plot heronjve të tjerë të Revolucionit Grek, ishin gjallë, anipse
të harruar, pak prej vetes e shumë e më shumë prej të tjerëve. Ata kështu po i
kthenin arvanitasve krenarinë e dinjitetin, lavdinë e një historie të mohuar.
E vërteta që mbronte Aristidh Kola kaloi si hark drite
edhe në qiellin e Shqipërisë dhe Kosovës e mbarë trojeve shqiptare në Ballkan.
Kush më shumë e më zjarrtë se ai i mbrojti shqiptarët e Kosovës kur edhe në
revistën e tij “Arvanon” shkruhej me gërma të mëdha “Edhe unë jam kosovar!”. Ai
me guximin që tregoi shfaqi tiparet e trimave arvanit në histori që nuk e
njihnin frikën. Ata ishin lindur në luftë dhe lufta i rriste e i trimëronte,
siç thotë miku i tij, veprimtari tjetër arvantias Jorgo Miha. Vetëm pse mbronte
shqiptarët e Kosovës në të drejtën e tyre për liri, u kërcënua publikisht në
një emision televiziv nga një gazetare, sot deputete komuniste në parlamentin grek:
“Ju akuzoj si agjent i të huajve… më e pakta i UÇK-së, ju akuzoj për agjenturë
dhe propogandë të zezë, jeni armik i brendshëm.” Për këtë ngjarje skandaloze në
median greke, ndoshta e vetmja e këtij lloji në mbarë Europën, në një letër që
Aristidh Kolia i dërgoi mikut të tij arvanitas, Taso Karandis, botuar post
mortum në revistën “Ritmi i Salaminës”, shkruante:
"Shumë miq më
telefonuan për të shprehur indinjatën për baltën që hodhi mbi
mua zonja Liana
Kaneli gjatë emisionit televiziv në "Sky" 5 Maj 1999 dhe më pyetën përse
e përballova me qetësi, kur duhej të kundërsulmoja... Miqtë e mi, mos u
mërzisni e mos u hidhëroni për këtë, sepse "e drejta del, vjen kur t`i
vijë ora…". E kam dashur dhe e dua vendin tim, por dashuria ime nuk është
me fjalë por me veprat e mia, të cilat do të kujtohen kur balta e zonjës…Kaneli
të kalojë në harresën e shekullit. Kam preferuar gjithmonë të shkoj kundra
rrymës e jo të shkoj nga shkon rryma dhe fryjnë erërat. Nuk jam lëpirë e nuk
kam puthur kurrë këmbët e përmjerra dhe për këtë e paguaj shtrenjtë dhe në
mënyrë të përditshme me nderin, dinjitetin dhe lirinë time..."
Dhe e pagoi. E pagoi pa iu dridhur qerpiku sepse kishte
gjak arbëror e karakter arvanit të pamposhtur. Me të drejtë i vëllai i tij,
Jorgo Kola, thotë se me Aristidh Kolën ndodhi ajo që thuhet në një proverb
biblik: “Kush ka guximin të thotë të vërtetën, kryqëzohet.”
U bë një dekade e gjysëm që nga ajo ditë e zezë
athinjote, ajo vdekje mizore, që na e rrëmbeu parakohe e krejt e papritur
Aristidhin tonë. Po a thue përnjimend u shua ai diell arbëror? Kurrsesi , sa kohë
që ia ndjejmë rrezet e ngrohta që burojnë prej veprave të tij. Se ja kështu ka
ndodhur edhe me Anastas Kulluriotin e Jorgo Marugën, por ikën vetëm fizikisht.
Asgjë tjetër nuk ka ikur veç trupit që iu kthye dheut të krijimit.
Nuk mund t`i vihen pranga dritës. As ideve dhe frymës
së tij që ndjejmë në çdo libër e në çdo fjalë. Veprat e mendimet e tij na
shoqërojnë. Sot më tepër se dje, nesër me tepër se sot, kështu në vazhdimësi,
sa kohë që bijtë e shqipes arbërore, shqiptarët, arbëreshët, arvanitët rrojnë e
do të rrojnë mbi dhe.
Aristidh Kola ishte një mendje e ndritur që e kuptonte
se në këtë botë kish jetë, por kishte edhe vdekje, por dinte akoma më mirë se
vdekja mund të mundej me vepra të mëdha për njerëzit. Ai e dinte mirëfilli se
ka një mënyrë për të
rrojtur edhe pas vdekjes, çfarë në të vërtetë e mrekullisht
ndodh. Se ja, tani për Aristidhin tonë dinë e flasin më shumë njerëz. Anipse gazetat
shqiptare në Tiranë e Prishtinë fare pak shkruajnë, se janë peng e robër të
politikës dhe
interesave konjukturale, por falë komunikimit të
shpejtë e masiv elektronik, për Aristidh Kolën sot flasin e shkruajnë me
admirim në të katër anët e globit, nga Europa në Amerikë, Kanada dhe Australi,
kudo ku ka shqiptarë. Vepra e tij
madhore “Arvanitët dhe prejardhja e grekëve” veç 14
botimeve në Greqi, është botuar e ribotuar edhe në Shqipëri, por, edhe vepra të
tjera si “Gjuha e Perëndive” tashmë i kanë në dorë shqiptarët në arbërishten
tonë të lashtë e të bukur.
Disa njerëzve vdekja iu shërben për t`u bërë edhe më
të gjallë se të gjallët. Kur trupi
ikën, shpirti vjen më pranë njerëzve. Ndaj gjithmonë do
të themi se Aristidh Kolën e kemi gjallë midis nesh. Ai zjarr dashurie e
krenarie që ndezi në mes të arvaniteve si të ishte një Promete, kurrë nuk mund
të shuhet.
Le ta mbyllim me fjalët që aq shumë i kish për zemër i
pavdekshmi Aristidh Kola: “Rrënjët tona janë në Arbëri!” E këto fjalë, që të
kujtojnë edhe të madhin De Rada që i mbylli sytë duke parë detin, duhet t`i kenë
në mendje e në zemër arvanitasit edhe arbëreshët, por duke ditur rrethanat e
mundësitë, le t`i ndihmojmë edhe ne sado pak, që të mos i harrojnë, që njerëzit
që kanë guximin të thonë të vertetën edhe më tej të mos kryqëzohen, që errësira
të mposhtet përballë dritës e shpirti i Arbërit të rrojë përgjithmonë!
Kolec TRABOINI
Nga libri “Aristidh
Kola” 2014
