 |
| Frederik Rreshpja (19 korrik 1940 - 17 shkurt 2006) |
NJË ZOG SHIU
...na detyron
ta rishqyrtojmë hierarkinë e poezisë
Nga KOLEC P. TRABOINI
Të thoshe se e kishe mik, është njësoj sikur t’i mbushje mendjen vetes se kishe mik një yll në qiell. Ndaj më së shumti, mbeten të pakuptueshme mënyrat e sjelljes së tij në këtë botë njerëzore, ku kishte të ngjashëm veç veten. Edhe kur e shanin, edhe kur e lavdëronin, qëndronte indiferent si një orakull. Ishte tepër larg për të qenë tokësor Frederik Rreshpja, lirik-pikëllimi i shekullit shqiptar.
Eshtë rastësi që Frederik Rreshpja ka kaluar fëmijërinë, rininë, pjesën më të madhe të jetës dhe ka vdekur aty në shtëpinë e Hilë Mosit, fare pranë ndërtesës ku ka jetuar dhe ka vdekur edhe i madhi Kolë Idromeno, aty ku ka baritur Motra Tone, që para se të ishte pikturë, ishte njeri, çfarë ne shpesh e harrojmë. Në atë rrugë, pra, me emrin e vjetër “Gjuhadol”, që para të gjithëve ka krenarinë të shkruajë me germa të arta emrat e tyre, sepse janë bijtë e saj, ajo i rriti e i mëkoi me dashurinë për tokën, për njerëzit. Ata janë kurora me lule-shegë që kjo lagje ia vë në ballë Shkodrës, por edhe Shqipërisë, Kosovës e më gjerë.
Frederiku ka qenë e mbetet një poet i madh... por në jetë ka qenë plangprishës po aq i madh i vetvetes, veç kurrë i të tjerëve, sepse pavarësisht një nihilizmi të lehtë në të shprehur, ai kurrë nuk kishte zemërligësi. Ai të fliste siç flet pasqyra para portretit tënd... Qëkur e kam njohur në vitin 1969, ashtu ka qenë, një grusht njeri që jetonte i zhytur në fantazi dhe kurrë nuk arriti të orientohej në realitet. Një njeri me të cilin shëtisnim mbrëmjeve në Fushë Çelë bashkë me Tonin Shtjefnin, Alfred Çapalikun, Dodë Kaçajn e letrarë të tjerë të asaj kohe. Por Fredi me ne ishte edhe nuk ishte. Bariste mbrëmjeve në pjacë me shikim të përhumbur në fytyra njerëzish, ndoshta për të dalluar Lorën e tij inegzistente që edhe ajo banonte nëpër fantazinë rreshpjane në rrugën “Gjuhadol”.
Frederiku hidhte ndonjë fjalë e gjendej diku tjetër. Shprehjet i kishte të mençura, por të ftohta si heje akulli me majë të mprehtë që nuk të thernin, por të preknin ftohtë, në zero gradë, ku pikat e ngrirje-shkrirjes afrohen deri në mosdukje.
Shkruanim edhe ne asokohe, po ku Fredi e ku ne. Që nga Dajçi i bregut të Bunës ku punonte në një zyrë, kishin nisur të lulëzonin lirikat e para, krejt ndryshe prej poezive të kohës. Ato ishin plot figura e imagjinatë dhe, kur i lexoje, ndieje një pikëllim të lehtë në shpirt. Sikur të ishin parandjenja të zymtësive që do ta mbulonin qiellin rreshpjan me zogj shiu, zogj pa fole e që iknin të mardhur pa kahje.
Kur Tonin Shtjefni një mbrëmje i tha që të më uronte se kisha botuar një tregim te “Zëri i rinisë”, Fredi u kthye nga ne të dy e tha: “Ju shkruani për t’u dukur, për t’u thënë të tjerëve se diç jeni...” Ra heshtja, se nuk e prisnim këtë shpërthim të Fredit që, kur e ndjeu se e kishte shkelur disi, më pyeti me dashamirësi: “A e ke lexuar Ernest Koliqin?” I thashë që jo. Atëherë ngriti disi zërin, që ta dëgjonim të dy: “Kush nuk e ka lexuar Tregtar flamujsh, kot që shkruan tregime.” E tha prerë, pa kurrfarë hezitimi e kurrfarë droje. Si kaluan ca çaste, iu afrova e me zë të ulët i thashë se nuk kisha ku t’i gjeja tregimet e Koliqit. Ai më tha se e kishte atë libër e do t’ma jepte, por kur erdhi koha për t’u ndarë, aty nga ora dhjetë e natës, pranë shtëpisë së tij në “Gjuhadol”, më tha se nuk do t’ma jepte, se nuk e kishte, se... Edhe ndërhyrja e Toninit nuk bëri punë. Guaska që fshihte margaritarin e shpirtit të tij papritur u mbyll. Seç ndjeu, seç mendoi, ndoshta se të shpërndaje Koliqin në atë kohë ishte rrezik, rrezik për atë që e jepte, por rrezik edhe për atë që e merrte. Me gjithë lutjen time se do ta lexoja tërë natën dhe të nesërmen në mëngjes (i kishim shtëpitë pranë) do t’ia sillja kur të shkoja në punë, nuk qe e mundur. U ndamë për t’u takuar në mbrëmjet e tjera, në ato ecejaket në pjacën e Shkodrës, ku gjithmonë imazhi i Frederik Rreshpes do të endet pafundësisht si ai i Kolë Idromenos, e gjithnjë nën shoqërinë e Lorës së tij që herë-herë merr trajtat e fytyrës së Motrës Tone e vdekur në moshë të re dhe e dënuar me pavdekësi edhe ajo.
Jo shumë kohë më pas do ta sillte rasti të punonim në të njëjtën ndërmarrje. Frederikun e caktuan të punonte në Kombinatin e drurit në Shkodër, në vatrën e kulturës bashkë me Xhemal Uruçin, ndërsa unë në sheshin e stivimit në breg të lumit Kir. Gjendesha shpesh te salla e tyre në ditët e ftohta të dimrit, sepse aty ishte vendosur një sobë ku ngroheshim, por edhe theknim bukën. Shoqëria me Frederikun ishte një mundësi për ta ndierë letërsinë pranë, sepse vizionet e tij e tejkalonin literaturën e asaj kohe e për të cilën ai nuk ngurronte të shprehej skeptik.
Pastaj do të ikte në terren, në hidrocentralin që po ndërtohej fare pranë Shkodrës ku shkroi një roman, i cili ishte ndryshe nga letërsia e kohës, por që nuk bëri jehonë. “Pompat” punonin për të tjerë e jo për Frederik Rreshpen, me gjithë suksesin që kishte patur vëllimi “Rapsodi shqiptare”, ndërsa poema e tij “Topi fushor” ishte futur në antologjinë e letërsisë për shkollat e mesme.
Ndërkohë, kishin nisur të shfaqeshin ambicie e ligësi nga një grup shkimtarësh në degën e Lidhjes në Shkodër. Ata do të dilnin hapur, kur në familjen Rreshpja ndodhi një fatkeqësi e rëndë. Mark Kovaçi, dhëndri i shtëpisë që ishte martuar me motrën e Frederikut punonte në Ministrinë e Mbrojtjes. Nën presion të jashtëzakonshëm se kishte përkthyer literaturë ruse (pra, të armikut) nuk i lanë rrugëdalje tjetër veç vetëvrasjes. E në vazhdën e kërkimeve në arkivat e ministrisë u gjend emri i Fredit si përkthyes i një broshure ushtarake për përdorim të brendshëm. Kaq u desh. Frederik Rreshpja e pa veten nën gishtin tregues të shkrimtarëve të partishëm, të cilët e shënuan si një armik në një mbledhje të jashtëzakonshme enkas për të. Ndonëse në rrethana të tjera ai u gjend në fatin tragjik të Bilal Xhaferrit, por disi ndryshe. Bilali gjeti një shteg për të shpëtuar jetën, ndërsa Fredi vazhdonte të jetonte ankthshëm në një mjedis ku e përgjonin në çdo hap.
Në Shkodër nuk patën mundësi të gjenin materiale akuzuese hafijet e Sugurimit, sepse shkodranët më së shumti kanë qenë gojëkyçur, madje edhe atëherë kur nuk e kanë dashur një njeri, rrallë kanë denoncuar... Mirëpo pranë Shkodrës është Lezha. Atje kish nisur të dilte një grup letrarësh të sukseseshëm të quajtur “shkolla lezhjane”, përndryshe këneta e poezisë së Kunës”, e cila kishte rrokur vemëndjen edhe të Rreshpës, që i pëlqente të komunikonte me krijuesit e rinj. Mirëpo pikërisht në restorantin“Lisus“ të Lezhës, u gatua çorba e shtrigave.
I ardhur me vonesë në takim, njëri nga poetët e rinj të Lezhës u shfajsua se ishte vonuar sepse po priste rradhën në librari për të blerë veprën 19-të (të Enver Hoxhës).
Frederiku pa menduar gjatë i tha: “Po pse more, me veprën e 19 do të bëhesh poet ti?!
Kësaj here, Frederik Rreshpja nuk kishte arritur të mbyllte guaskat, ku fshihej margaritari i shpirtit të tij. Si gjithmonë i pastër e i sinqertë, ndërkohë që tek ai lexohej gjithçka, vetë nuk arriti të lexonte çfarë fshihej në sytë e të tjerëve apo të atyre që e përgjonin në çdo skutë. Edhe pse njeri nga poetët lezhjan i pranishëm në bisedë, i thirrur si dëshmitar në gjyq e mohoi t’i kishte dëgjuar nga goja e Frederik Rreshpës fjalët, gjykatesi atëherë i tha se ndryshe ke thënë në hetuesi. Gjithësesi trupi gjykues dha vendimin drastik në zbatim të nenit 55 të Kodit Penal komunist “agjitacion e propagandë kundër pushtetit popullor”. U përcaktua tragjikisht fati i poetit të talentuar Frederik Rreshpja. U shkërmoq e ardhmja e tij. Ishte koha kur realizmi socialist i kishte konsoliduar figurat e shahut e nuk lejonte kurrfarë autori jo më të dilte mbi to, por as t’u afrohej. Ndaj nuk i bënte më punë Frederik Rreshpes talenti, nuk i bënte punë as edhe fakti që vëllai i tij, Keli, ishte komunist dhe një nga drejtorët më të suksesshëm të ndërmarrjeve të Shkodrës, as fakti se ishte trupvogël e shëndetlig, i paktë e i brishtë për t’u mëshiruar e jo më për të bërë burg. U hap varri i jetës për poetin. Ai varr për së gjalli e kishte emrin Spaç. Ia mohuan lapsin e letrën dhe i dhanë leje të kishte me vete veç një tas, që më pas do t’ia linte në burg Miho Gjinit, sepse i kishte ardhur dita të dilte e të merrte ajrin e burgut tjetër, që quhej jetë civile, ndaj mendonte se s’do t’i duhej më. Por poeti gaboi në atë gjykim. Nuk do të shkonte gjatë e sërish Fredin, me trupin e imët e të pafuqishëm e nisën për burg. Kësaj radhe sebepi u gjet në Durrës për t’ia shkatërruar kështu jetën përfundimisht e ky kalvar derisa erdhi liria konfuze për të gjithë... që ngjalli sidokudo shpresë edhe te Frederik Rreshpja.
Në lirinë që erdhi pas përmbysjes së diktaturës, e mori jetën me vrull e plot shpresa, si një zog që ka qenë i dënuar të rrojë në kafaz shumë gjatë e më pas kur ia hapin kuvlinë ai u jep krahëve, fluturon lart në qiell e bie pa frymë i vdekur... Kështu do të ndodhte edhe me poetin.
A ishte Frederiku një zog shiu? A ishte Frederik Rreshpja një metaforë marramendëse e braktisur? A ishte ai sinonim i poezisë që është lënë të vdesë? A ishte ai një bard që na kujtonte se shpirti ka diçka më të madhërishme se trupi? A ishte ai një bohem endacak që endej në ndërgjegjen e pavrarë të këtij shteti, në mjerimin shpirtëror të këtij populli, i lënë në harresë prej vetvetes dhe prej të tjerëve?
Gjithçmos mund të ishte Frederik Rreshpja. Ndaj kur e takova pas shumë vitesh pas burgut të tij të gjatë, pas fatbiznesit të shkurtër ku miqt e afërm i vodhën shtypshkronjën, e cila i solli një pasuri të madhe, që më shumë ia gërryen të tjerët sesa e shpërdoroi vetë, më erdhi turp nga vetja tek e pashë të ishte katandisur mos o Zot ma keq. Një margaritar i mbuluar nga baltërat e kohës, një gjeni fatkeq si Prometeu. Njëri u kishte dhënë njerëzve zjarrin e vërtetë, ndërsa tjetri zjarrin e shpirtit e thellësinë e ndjenjave. Me rroba të vjetra, me atë kapelën që kurrë nuk e hoqi nga koka (Moj kapelja ime e vjetër), sandale të shqyera, ku dilnin gishtërinjtë e enjtur e të nxirë nga plagët, një tmerr... “Ave, nëna ime!”, më dukej se dëgjoja në sheshin “Skënderbej”, në shkallët e gurta përskaj Bibliotekës Kombëtare. Isha me një grup shkimtarësh të cilët e shihnin me bisht të syrit për të mos thënë me bezdi. O Zot, e njëjta gjë, si këtu e tridhjet vjet më parë kur e tregonin me gisht.
I thashë “a më kujton”? “Po”, tha. “Kemi bërë një faqe në internet për ty”, shtova plot admirim për poezitë e tij. “E di, më tha, të faleminderit!”. “E ka bërë Arben Çokaj, i thashë, shkodran edhe ky, që jeton në Gjermani”. “Po, ma ktheu, por ti i ke mbledhur dhe ia ke dërguar atij”.
Nuk mund të thoja kurrë se kishte probleme me kujtesën, përhumbjen apo mjegullsinë e tretjen në një botë irreale. Ishte krejt i kthjellët, veç fanitej si një diell i trishtë në një pikëllim kozmik. E ftova për kafe, aq më tepër që ishim nisur për në kafenenë aty në sheshin e pasmë të Pallatit të Kulturës me atë grup shkrimtarësh. Frederiku u mpi. Më pa me ata sytë e tij, krejt të pangjashëm me sy të tjerë, e që mua më bëheshin si sytë e një kaprolli, sy të lëngështuar nga lotët e heshtjes dhe mundimit për të mos folur me fjalë, por me vështrim.
E njihja Fredin që në rini të tij. E kuptoja çfarë do do të thoshte ai vështrim gjysmëlutës për të mos ardhur. Me sa duket, ai nuk dëshironte të rrinte në atë vathë, por as ata shkrimtarë nuk e deshën praninë e tij, një bohemi gjeni, lirikat e të cilit sfidonin pseudopoetikën e gjysmëshekullit që shkoi. Fredi, me sa dukej, e ndiente veten më lirshëm me njerëz të thjeshtë që nuk e dinin se kush ishte e me të cilët rrëkëllente ndonjë gotë pa teklif. I kërkova adresën se ku flinte, në çfarë hoteli. Desha ta takoj në veçanti. U rrek duke thënë se nuk ka një hotel të caktuar, por... do shihemi.
E pashë të ikte ashtu, si dhembje e një shekulli, një shelg lotues në lëvizje, pashë të ikte me atë kostumin e vjetër prej endacaku lirikun më të madh të poezisë bashkkohore shqipe... Të ikte pa kthim sepse nuk do ta shihja kurrë më në këtë botë. E më dukej si të ishte jo njeri, por metaforë, si të ishte vetë poezia shqipe e shqyer, e grisur prej kohës absurde në të cilën arti mbijeton si handikap e jo si dhunti njerëzore.
Rreshpja, poeti i madh, e mbylli jetën në Shkodër më 17 shkurt 2006 e jo në azil siç e dramatizojnë gazetat. Kish pranë njerëzit e afërt të familjes shkodrane Rreshpja e jo i braktisur dhe i harruar siç fantazojnë. Por veç në një gjë kanë të drejtë: vdiq pa një dyshek, vdiq në fatin e De Radës dhe Serembes, si njeriu më i varfër i kësaj toke, të cilën ai e veshi me ar, argjend e fildish metaforik prej shpirtit të tij. Poezisë shqipe i dha atë frymë e atë shkëlqim që nuk e kishte, të paktën prej një gjysmë shekulli. Frederik Rreshpja nuk ka nevojë më për asgjë veç emrit të vet, shkruar mbi libra e skalitur mbi gurin e varrit, madje, edhe varri në humbtë nga mungesa e përkujdesjes njerëzore, kurrgjë nuk pëson shkëlqimi i atij që në të gjallë shfaqej si një diell pikëllimi në perëndim e në të vdekur si një diell në një rilindje të madhërishme. Sepse “Rri kyçur në gur zemra ime, një mijë vjet dhe dy mijë vjet...”, ka shkruar ai. Sepse, që nga Homeri e më pas kurrë nuk ka vdekur poezia.
Frederiku ka qenë e mbetet një poet i madh... por në jetë ka qenë plangprishës po aq i madh i vetvetes, veç kurrë i të tjerëve, sepse pavarësisht një nihilizmi të lehtë në të shprehur, ai kurrë nuk kishte zemërligësi. Ai të fliste siç flet pasqyra para portretit tënd... Qëkur e kam njohur në vitin 1969, ashtu ka qenë, një grusht njeri që jetonte i zhytur në fantazi dhe kurrë nuk arriti të orientohej në realitet. Një njeri me të cilin shëtisnim mbrëmjeve në Fushë Çelë bashkë me Tonin Shtjefnin, Alfred Çapalikun, Dodë Kaçajn e letrarë të tjerë të asaj kohe. Por Fredi me ne ishte edhe nuk ishte. Bariste mbrëmjeve në pjacë me shikim të përhumbur në fytyra njerëzish, ndoshta për të dalluar Lorën e tij inegzistente që edhe ajo banonte nëpër fantazinë rreshpjane në rrugën “Gjuhadol”.
Frederiku hidhte ndonjë fjalë e gjendej diku tjetër. Shprehjet i kishte të mençura, por të ftohta si heje akulli me majë të mprehtë që nuk të thernin, por të preknin ftohtë, në zero gradë, ku pikat e ngrirje-shkrirjes afrohen deri në mosdukje.
Shkruanim edhe ne asokohe, po ku Fredi e ku ne. Që nga Dajçi i bregut të Bunës ku punonte në një zyrë, kishin nisur të lulëzonin lirikat e para, krejt ndryshe prej poezive të kohës. Ato ishin plot figura e imagjinatë dhe, kur i lexoje, ndieje një pikëllim të lehtë në shpirt. Sikur të ishin parandjenja të zymtësive që do ta mbulonin qiellin rreshpjan me zogj shiu, zogj pa fole e që iknin të mardhur pa kahje.
Kur Tonin Shtjefni një mbrëmje i tha që të më uronte se kisha botuar një tregim te “Zëri i rinisë”, Fredi u kthye nga ne të dy e tha: “Ju shkruani për t’u dukur, për t’u thënë të tjerëve se diç jeni...” Ra heshtja, se nuk e prisnim këtë shpërthim të Fredit që, kur e ndjeu se e kishte shkelur disi, më pyeti me dashamirësi: “A e ke lexuar Ernest Koliqin?” I thashë që jo. Atëherë ngriti disi zërin, që ta dëgjonim të dy: “Kush nuk e ka lexuar Tregtar flamujsh, kot që shkruan tregime.” E tha prerë, pa kurrfarë hezitimi e kurrfarë droje. Si kaluan ca çaste, iu afrova e me zë të ulët i thashë se nuk kisha ku t’i gjeja tregimet e Koliqit. Ai më tha se e kishte atë libër e do t’ma jepte, por kur erdhi koha për t’u ndarë, aty nga ora dhjetë e natës, pranë shtëpisë së tij në “Gjuhadol”, më tha se nuk do t’ma jepte, se nuk e kishte, se... Edhe ndërhyrja e Toninit nuk bëri punë. Guaska që fshihte margaritarin e shpirtit të tij papritur u mbyll. Seç ndjeu, seç mendoi, ndoshta se të shpërndaje Koliqin në atë kohë ishte rrezik, rrezik për atë që e jepte, por rrezik edhe për atë që e merrte. Me gjithë lutjen time se do ta lexoja tërë natën dhe të nesërmen në mëngjes (i kishim shtëpitë pranë) do t’ia sillja kur të shkoja në punë, nuk qe e mundur. U ndamë për t’u takuar në mbrëmjet e tjera, në ato ecejaket në pjacën e Shkodrës, ku gjithmonë imazhi i Frederik Rreshpes do të endet pafundësisht si ai i Kolë Idromenos, e gjithnjë nën shoqërinë e Lorës së tij që herë-herë merr trajtat e fytyrës së Motrës Tone e vdekur në moshë të re dhe e dënuar me pavdekësi edhe ajo.
Jo shumë kohë më pas do ta sillte rasti të punonim në të njëjtën ndërmarrje. Frederikun e caktuan të punonte në Kombinatin e drurit në Shkodër, në vatrën e kulturës bashkë me Xhemal Uruçin, ndërsa unë në sheshin e stivimit në breg të lumit Kir. Gjendesha shpesh te salla e tyre në ditët e ftohta të dimrit, sepse aty ishte vendosur një sobë ku ngroheshim, por edhe theknim bukën. Shoqëria me Frederikun ishte një mundësi për ta ndierë letërsinë pranë, sepse vizionet e tij e tejkalonin literaturën e asaj kohe e për të cilën ai nuk ngurronte të shprehej skeptik.
Pastaj do të ikte në terren, në hidrocentralin që po ndërtohej fare pranë Shkodrës ku shkroi një roman, i cili ishte ndryshe nga letërsia e kohës, por që nuk bëri jehonë. “Pompat” punonin për të tjerë e jo për Frederik Rreshpen, me gjithë suksesin që kishte patur vëllimi “Rapsodi shqiptare”, ndërsa poema e tij “Topi fushor” ishte futur në antologjinë e letërsisë për shkollat e mesme.
Ndërkohë, kishin nisur të shfaqeshin ambicie e ligësi nga një grup shkimtarësh në degën e Lidhjes në Shkodër. Ata do të dilnin hapur, kur në familjen Rreshpja ndodhi një fatkeqësi e rëndë. Mark Kovaçi, dhëndri i shtëpisë që ishte martuar me motrën e Frederikut punonte në Ministrinë e Mbrojtjes. Nën presion të jashtëzakonshëm se kishte përkthyer literaturë ruse (pra, të armikut) nuk i lanë rrugëdalje tjetër veç vetëvrasjes. E në vazhdën e kërkimeve në arkivat e ministrisë u gjend emri i Fredit si përkthyes i një broshure ushtarake për përdorim të brendshëm. Kaq u desh. Frederik Rreshpja e pa veten nën gishtin tregues të shkrimtarëve të partishëm, të cilët e shënuan si një armik në një mbledhje të jashtëzakonshme enkas për të. Ndonëse në rrethana të tjera ai u gjend në fatin tragjik të Bilal Xhaferrit, por disi ndryshe. Bilali gjeti një shteg për të shpëtuar jetën, ndërsa Fredi vazhdonte të jetonte ankthshëm në një mjedis ku e përgjonin në çdo hap.
Në Shkodër nuk patën mundësi të gjenin materiale akuzuese hafijet e Sugurimit, sepse shkodranët më së shumti kanë qenë gojëkyçur, madje edhe atëherë kur nuk e kanë dashur një njeri, rrallë kanë denoncuar... Mirëpo pranë Shkodrës është Lezha. Atje kish nisur të dilte një grup letrarësh të sukseseshëm të quajtur “shkolla lezhjane”, përndryshe këneta e poezisë së Kunës”, e cila kishte rrokur vemëndjen edhe të Rreshpës, që i pëlqente të komunikonte me krijuesit e rinj. Mirëpo pikërisht në restorantin“Lisus“ të Lezhës, u gatua çorba e shtrigave.
I ardhur me vonesë në takim, njëri nga poetët e rinj të Lezhës u shfajsua se ishte vonuar sepse po priste rradhën në librari për të blerë veprën 19-të (të Enver Hoxhës).
Frederiku pa menduar gjatë i tha: “Po pse more, me veprën e 19 do të bëhesh poet ti?!
Kësaj here, Frederik Rreshpja nuk kishte arritur të mbyllte guaskat, ku fshihej margaritari i shpirtit të tij. Si gjithmonë i pastër e i sinqertë, ndërkohë që tek ai lexohej gjithçka, vetë nuk arriti të lexonte çfarë fshihej në sytë e të tjerëve apo të atyre që e përgjonin në çdo skutë. Edhe pse njeri nga poetët lezhjan i pranishëm në bisedë, i thirrur si dëshmitar në gjyq e mohoi t’i kishte dëgjuar nga goja e Frederik Rreshpës fjalët, gjykatesi atëherë i tha se ndryshe ke thënë në hetuesi. Gjithësesi trupi gjykues dha vendimin drastik në zbatim të nenit 55 të Kodit Penal komunist “agjitacion e propagandë kundër pushtetit popullor”. U përcaktua tragjikisht fati i poetit të talentuar Frederik Rreshpja. U shkërmoq e ardhmja e tij. Ishte koha kur realizmi socialist i kishte konsoliduar figurat e shahut e nuk lejonte kurrfarë autori jo më të dilte mbi to, por as t’u afrohej. Ndaj nuk i bënte më punë Frederik Rreshpes talenti, nuk i bënte punë as edhe fakti që vëllai i tij, Keli, ishte komunist dhe një nga drejtorët më të suksesshëm të ndërmarrjeve të Shkodrës, as fakti se ishte trupvogël e shëndetlig, i paktë e i brishtë për t’u mëshiruar e jo më për të bërë burg. U hap varri i jetës për poetin. Ai varr për së gjalli e kishte emrin Spaç. Ia mohuan lapsin e letrën dhe i dhanë leje të kishte me vete veç një tas, që më pas do t’ia linte në burg Miho Gjinit, sepse i kishte ardhur dita të dilte e të merrte ajrin e burgut tjetër, që quhej jetë civile, ndaj mendonte se s’do t’i duhej më. Por poeti gaboi në atë gjykim. Nuk do të shkonte gjatë e sërish Fredin, me trupin e imët e të pafuqishëm e nisën për burg. Kësaj radhe sebepi u gjet në Durrës për t’ia shkatërruar kështu jetën përfundimisht e ky kalvar derisa erdhi liria konfuze për të gjithë... që ngjalli sidokudo shpresë edhe te Frederik Rreshpja.
Në lirinë që erdhi pas përmbysjes së diktaturës, e mori jetën me vrull e plot shpresa, si një zog që ka qenë i dënuar të rrojë në kafaz shumë gjatë e më pas kur ia hapin kuvlinë ai u jep krahëve, fluturon lart në qiell e bie pa frymë i vdekur... Kështu do të ndodhte edhe me poetin.
A ishte Frederiku një zog shiu? A ishte Frederik Rreshpja një metaforë marramendëse e braktisur? A ishte ai sinonim i poezisë që është lënë të vdesë? A ishte ai një bard që na kujtonte se shpirti ka diçka më të madhërishme se trupi? A ishte ai një bohem endacak që endej në ndërgjegjen e pavrarë të këtij shteti, në mjerimin shpirtëror të këtij populli, i lënë në harresë prej vetvetes dhe prej të tjerëve?
Gjithçmos mund të ishte Frederik Rreshpja. Ndaj kur e takova pas shumë vitesh pas burgut të tij të gjatë, pas fatbiznesit të shkurtër ku miqt e afërm i vodhën shtypshkronjën, e cila i solli një pasuri të madhe, që më shumë ia gërryen të tjerët sesa e shpërdoroi vetë, më erdhi turp nga vetja tek e pashë të ishte katandisur mos o Zot ma keq. Një margaritar i mbuluar nga baltërat e kohës, një gjeni fatkeq si Prometeu. Njëri u kishte dhënë njerëzve zjarrin e vërtetë, ndërsa tjetri zjarrin e shpirtit e thellësinë e ndjenjave. Me rroba të vjetra, me atë kapelën që kurrë nuk e hoqi nga koka (Moj kapelja ime e vjetër), sandale të shqyera, ku dilnin gishtërinjtë e enjtur e të nxirë nga plagët, një tmerr... “Ave, nëna ime!”, më dukej se dëgjoja në sheshin “Skënderbej”, në shkallët e gurta përskaj Bibliotekës Kombëtare. Isha me një grup shkimtarësh të cilët e shihnin me bisht të syrit për të mos thënë me bezdi. O Zot, e njëjta gjë, si këtu e tridhjet vjet më parë kur e tregonin me gisht.
I thashë “a më kujton”? “Po”, tha. “Kemi bërë një faqe në internet për ty”, shtova plot admirim për poezitë e tij. “E di, më tha, të faleminderit!”. “E ka bërë Arben Çokaj, i thashë, shkodran edhe ky, që jeton në Gjermani”. “Po, ma ktheu, por ti i ke mbledhur dhe ia ke dërguar atij”.
Nuk mund të thoja kurrë se kishte probleme me kujtesën, përhumbjen apo mjegullsinë e tretjen në një botë irreale. Ishte krejt i kthjellët, veç fanitej si një diell i trishtë në një pikëllim kozmik. E ftova për kafe, aq më tepër që ishim nisur për në kafenenë aty në sheshin e pasmë të Pallatit të Kulturës me atë grup shkrimtarësh. Frederiku u mpi. Më pa me ata sytë e tij, krejt të pangjashëm me sy të tjerë, e që mua më bëheshin si sytë e një kaprolli, sy të lëngështuar nga lotët e heshtjes dhe mundimit për të mos folur me fjalë, por me vështrim.
E njihja Fredin që në rini të tij. E kuptoja çfarë do do të thoshte ai vështrim gjysmëlutës për të mos ardhur. Me sa duket, ai nuk dëshironte të rrinte në atë vathë, por as ata shkrimtarë nuk e deshën praninë e tij, një bohemi gjeni, lirikat e të cilit sfidonin pseudopoetikën e gjysmëshekullit që shkoi. Fredi, me sa dukej, e ndiente veten më lirshëm me njerëz të thjeshtë që nuk e dinin se kush ishte e me të cilët rrëkëllente ndonjë gotë pa teklif. I kërkova adresën se ku flinte, në çfarë hoteli. Desha ta takoj në veçanti. U rrek duke thënë se nuk ka një hotel të caktuar, por... do shihemi.
E pashë të ikte ashtu, si dhembje e një shekulli, një shelg lotues në lëvizje, pashë të ikte me atë kostumin e vjetër prej endacaku lirikun më të madh të poezisë bashkkohore shqipe... Të ikte pa kthim sepse nuk do ta shihja kurrë më në këtë botë. E më dukej si të ishte jo njeri, por metaforë, si të ishte vetë poezia shqipe e shqyer, e grisur prej kohës absurde në të cilën arti mbijeton si handikap e jo si dhunti njerëzore.
Rreshpja, poeti i madh, e mbylli jetën në Shkodër më 17 shkurt 2006 e jo në azil siç e dramatizojnë gazetat. Kish pranë njerëzit e afërt të familjes shkodrane Rreshpja e jo i braktisur dhe i harruar siç fantazojnë. Por veç në një gjë kanë të drejtë: vdiq pa një dyshek, vdiq në fatin e De Radës dhe Serembes, si njeriu më i varfër i kësaj toke, të cilën ai e veshi me ar, argjend e fildish metaforik prej shpirtit të tij. Poezisë shqipe i dha atë frymë e atë shkëlqim që nuk e kishte, të paktën prej një gjysmë shekulli. Frederik Rreshpja nuk ka nevojë më për asgjë veç emrit të vet, shkruar mbi libra e skalitur mbi gurin e varrit, madje, edhe varri në humbtë nga mungesa e përkujdesjes njerëzore, kurrgjë nuk pëson shkëlqimi i atij që në të gjallë shfaqej si një diell pikëllimi në perëndim e në të vdekur si një diell në një rilindje të madhërishme. Sepse “Rri kyçur në gur zemra ime, një mijë vjet dhe dy mijë vjet...”, ka shkruar ai. Sepse, që nga Homeri e më pas kurrë nuk ka vdekur poezia.
Botuar së pari në librin “Bukuri Shkodrane”, ese, Boston 2007.
FREDERIK RRESHPJA
- 12 poezi -
- 12 poezi -
1-AVE, NENA IME!
Rri në shi. Kjo është e vetmja gjë që dua.
Ç’është ky? Pyesnin pikat e shiut mbi ballin tim
Kështu kam dëgjuar zërin e shiut
Një ditë vere rrëzë lisit plak
Te porta lënë hapur për zogjtë.
Ah, kur isha i ri dhe i bukur kujtonja
se tërë shirat e botës binin për mua
po tani që kanë kaluar kaq shumë vite
e di se s’ka asnjë kuptim që bie shi
Iku dhe nëna ime nën një shi prej mermeri
nga arkeologjia e perëndive që rrëzoheshin
Ave, nëna ime!
Vetëm tek ti kam besuar
Zot tjetër nuk kam patur kurrë. Amen!
2-DRURI I PORTES
Lulëzoi druri i portës së vjetër.
Ah, druri i vdekur çeli lule!
Ti këputi dhe me to bëj kurorë,
për mua që të prita deri në vdekje.
Pash ngjyrën e gjakut dhe… lot,
që çelën në të tëra gjërat prej druri.
E kuptova që thika e pritjes më preu në brinje,
kur çela gjethe si palmat.
Të prita, të prita…
Derisa çelën kameliet e mortjes te porta.
Ti mblidhi dhe më bëj një kurorë,
mua, që deri në vdekje të prita.
3-FEMIJERI
Çeli trëndafili i kuq te porta në mëngjes,
Si vetëtimë.
Erdhi dikur një vajzë me shall të kuq e trokiti te porta.
Tani nuk jam më i ri dhe ngjyrat i ngatërroj,
Ndoshta ky është një trëndafil i bardhë,
Ndofta ky është një trëndafil blu.
Megjithatë e di: erdhi një trëndafil me shall,
Dhe një vajzë çeli gjethe tek porta.
4-PER NJE VJOLLCE
Çeli vjollca e vogël mbi gurishte
si një ylber mbi planete të panjohura
Kështu kam ëndërruar edhe unë dikur
të bëhem ylber mbi akuafortën e kohës vizatuar egër
po tërë ato që thashë
u tretën në kujtesën e palexueshme të ajrit.
Më me fat janë perënditë
që kthehen tek toka të skalitur:
Ti s’ke për t’u skalitur kurrë
e veç ndoshta në kujtesën e palexueshme të ajrit
Ky qe fati yt prej ylberi
me një kryq shiu te koka
Por fati sundon tërë popujt e zotave
të shumtë si rëra,
vjollcë e vogël, o shpirt.
5-KU ISHE TI?
Ku ishe ti kur dola i vetëm nën hënë?
Në ç’hënë barisnje vallë?
Ku ishe ti kur vizitova profilin tënd
Në xhamin e muzgut që krisi dhe u thye me trishtim?
Pastaj erdhi nata mbushur me mungesën tënde
Pastaj erdhi prap nata
dhe kështu ka për të qenë deri në ditën e fundit të netëve.
Zbrita tek kroi
duke mbajtur në duar vazon delikate të agimit
Pashë sytë e tu ruajtur në kujtesën e ujrave.
Lisi plak lëshoi përdhe kurorën e vjeshtës
Si një sovran që abdikon.
Ani, mua më zuri ky mallkim.
Po qysh bën pylli pa ty? Si del vjeshta?
A ndofta nuk do të ketë kurrë më vjeshtë?
Atëherë në emër të kujt do të bien gjethet?
Në emër të kujt do të vijnë shirat, mjegullat, ylberët?
Ah, zemra ime, eja vër dorë mbi stinët!
6-PERGJITHMONE
O ajr i mbrëmjes mbështillme, erdhi ora të vdes përsëri.
Kur të mbyllen sytë e mi, nuk do të ketë më det
Dhe varkat e lotëve kanë për të ngecur në sterë.
Shkoj dhe shirat po i lë të kyçura
Por do të kthehem përsëri në çdo stinë që të dua.
Une kam qenë trishtimi i botës.
O ajr i mbrëmjes mbështillmë, erdhi ora të vdes përsëri.
7-DASHURI E HUMBUR
Dola nga guernika e kësaj nate
I vrarë egërsisht,
Kali i zi i pikëllimit
Në shtegun e vjetër më priste.
Kali i zi i pikellimit ç’më rrëzoi
Dhe rashë si në ballada;
Gdhendur në gravurat e vjetra,
Përmbys mbi shqytin e natës.
I vrarë nga një pranverë e kotë,
Braktisur nga bota e tërë,
Vetëm kali i zi i pikëllimit vjen rrotull
Dhe qan për të zotin e vjetër.
8-DIMER
Bie dëborë. Rënkojnë
Qerret e lodhura si një kor tragjedish antike
Në udhën e fshatit
Dhe mua m’u kujtua pabesia jote.
Sigurish dëborën e ka shpikur një hyjni e pabesë
Mëpastaj zoti i tradhëtuar vështronte
Fushën ee mbuluar me qefin.
Si për një të vdekur madhështor.
Ah, si të shkoi ndërmend pabesia!
Si të shkoi ndërmend dëbora!
Më ke dashur shumë.
Por erdhi një ditë që shpike dëborën.
Tani udhët janë zënë.
Dhe unë rri e vërej fushën ku vdes madhërisht dashuria.
9-QIELLI I DJALERISE
Qielli i djalërisë në sqep të një zogu
Ra mbi korijen me perralla;
Nga kashta e kumtrit bie dhe bie
Tërfili i artë i qiejve.
Këmbanat e yjeve lëkunden me hare
Prerë nga hëna e majit.
Qielli i djalërisë në sqep të një zogu
U zhduk pas portës së ylberëve.
Zhduket pas portes së ngjyrave djalëria
Dhe mua trishtimi më mbulon
Nën një hënë që nuk di të buzëqeshë,
Në një botë qe nuk më kupton.
10- KENGE LAHUTE
Më zuri gjumi i balladave
Dalin etrit pleq në prag të rapsodive
Dhe natë e ditë një zog më rri te kryet.
O ti zogu i zi i amanetit,
Për ku vrapon të bësh shi, o zog?
Dy tre shira ranë e u bë dimër,
Dy tre netë u deshem dhe u harruam.
Do të ngrihem e do të marr dynjanë
Por gjumi i balladave nuk më lë.
Dy tre shira ranë e u bë dimër,
Dy tre netë u deshëm dhe u grindëm.
11-KTHIM NE VENDLINDJE
Ja u ktheva përsëri në Shkodrën e mbretërve,
ngritur gur-gur
mbi supet lakuriq të një gruaje
nga vëllezërit tradhëtarë.
Mbi degët e shirave këndojnë zogjtë,
nën pemën e madhe të mesditës
gjethe të verdha bien mbi shpirtin tim.
Pastaj,
Unë i hedh drejt qiellit për të bërë një vjeshtë.
Ah, kur ishim të rinj dhe të bukur
Nuk na vajti mendja kurrë të bënim një vjeshtë.
Por ti tani nuk je më…
Tani
ti je në fillim të stinëve,
ndaj nuk më intereson loja e ajrit dhe e diellit
që ngrihet mbi re si mbi një sofër paganësh.
Shfaqen
në muzg trëndafilat e thurur me diell.
Ah, tani edhe trëndafilat na kujtojnë kamionët me djemtë e vrarë,
sa të bukur dhe të rinj ishin, o Zot!
Mirupafshim o djem në një planet pa diktaturë.
Në ajër
shfaqen patriarkët e poezisë shqipe:
Bogdani, Fishta, Mjeda dhe Migjeni,
etërit e mi sillen nëpër ajër se varret ua kanë thyer.
Tani
edhe mermeri i zërit tim është i thyer,
tani që erdhi mbrëmja
statuja e natës troket në dritaren e vjetër xhamëthyer.
12- TESTAMENT
Që fëmijë e kam kuptuar se kisha lindur
i mallkuar me art.
Gjërat i shihja ndryshe:
Nëpër shirat e vdekur peshqit fluturonin drejt
Çerdheve, te yjet. Në vend të borës binin zogj
në çdo dru.
Era si ketër brente degët.
Qante mbi mua nëna, shënmëria ime. Ave nëna ime!
Mos e pastë njeri këtë fat!
Kam dashuruar një Afërditë në Olimpin
e trëndafilave.
Pastaj erdhe ti tërë ikje.
Më vonë vije vetëm nëpër ëndrra, si perënditë ilire.
Kështu iku edhe rinia, filigrami i djalërisë,
i mallkuar me art.
Mos e pastë njeri këtë fat!
Tani që po vdes ëndërroj vetëm një kryq te koka
dhe të harrohem se nuk dua që edhe pas vdekjes
të më ndjekë mallkimi i artit.
Mos e pastë njeri këtë fat!
Po kur të vdes portreti im ka për t‘u shfaqur nëpër gjethe,
se unë kam patur miqësi me çdo dru.
Në stinën kur bien gjethet
do të bien edhe sytë e mi.
Tani e tutje shirat do jenë lotët e mi.
Mos e pastë njeri këtë fat!
