🟩 Dom Ndoc Nikaj, romancieri i parë shqiptar - nga K.P. Traboini

DOM NDOC NIKAJ,                       ROMANCIERI I PARË SHQIPTAR

- Veprimtar atdhetar, botues, romancier dhe historian, që në moshën 82-vjeçare vuajti qelive të burgjeve të diktaturës komuniste -

Nga K. P.  Traboini

Dom Ndoc Nika (15 qershor 1864 – 16 janar 1951) njihet si një nga veprimtarët atdhetarë më të mëdhenj të pavarësisë në Shkoder, i cili ka marrë pjesë në një Kongres për Lirimin e Shqypnisë qysh në vitin 1902 në Paris, prej nga kah ka sjellë edhe flamuj kombtar. Ka themelu shoqninë atdhetare "Bashkimi". Bashkpunëtor i Faik Konicës në revistën "Albania" qysh në fillim. Ka disa që meqë At Gjergj Fishta e ka ironizu diku ne vargjet e tij, e venë në dyshim figurën e Ndoc Nikajt. Duhet thanë se  krisjet me mes të shkrimtarëve nuk losin asnji rol me vlerësimin e figurave. Ato vlerësohen prej veprave të tyne.  Por edhe për disa të tjerë që nuk e dinë se kush ka kenë Dom Ndoc Nikaj, do tu themi; ka kenë së pari historian. Që në vitin 1902 në Bruksel ka botue librin "Historia e Shqipnisë", po ashtu dhe "Historia e Turkis" po at vit ne Londër.  Ka kenë romancier, ka shkru romanin e parë shqiptar, mirëpo rregjimi komunist nuk mund t'ia linte meritën e romancierit të parë shqiptar një prifti katolik që edhe e kishin burgosur, ndaj Shuteriqet e Co. shpikën si roman të parë shqip  "Lulja e kujtimit" e Foqion Postolit, një vepër skematike pa ndonjë vlerë të veçantë dhe botuar në 1924, kur Ndoc Nikaj kishte botuar " Marcja..." Shkodër 1889, "Dashunia e msheftë" në vitin 1905, "Shkodra e rrethueme" 1913, "Tivari i marrun" 1015, "Bukuroshja" 1918 e të tjerë. Ndoc Nikaj ka sjellë shtypshkronjë nga jashtë 1909 dhe ka nis botimin e librave se gazetave shqip. Te shtypshkronja e tij botohej edhe "Hylli i Dritës". Është botues i gazetës "Koha/Bashkimi" 1910 në Shkodër dhe i gazetave te tjera ne vazhdim “Besa Shqyptare” dhe "Zani i Shkodrës”. Kurrë nuk e prajti shkrimin e veprimtarinë atdhetare. Në moshën 80 vjeçare shkruan librin me kujtime nga jeta e vet dhe me ngjarje të përjetueme në qytetin e Shkodrës, botuar nga "Plejad", Tiranë 2003. Radio "Vatikani", më 10.12. 2010 shkruante në faqen e vet elektronike, "Tani pranohet se Dom Ndoc Nikaj është romacieri i parë me romanin "Shkodra e rrethueme" 1913. Në të vërtetë ai është romancieri i parë, por kjo vepër nuk është e para e prozës së gjatë artistike shqipe. Romanin e parë Dom Ndoci e botoi që më 1889. Titullohet "Marcja: martirja e parë e krishtenimit në fillés të vet". Është historia e martirizimit të Marcies, e cila kallet e gjallë në dhe, sepse nuk pranon të mohojë Krishtin. Vepra është një rrëfim ndërmjet hagjioagrafisë e romanit, me gjatësinë e një novele, që lexohet me prandaj edhe sot, në se mund të gjendet ende në skajin e ndonjë biblioteke tejet të vjetër shkodrane. Ka ardhur, pra, koha të pranojmë se fillon me një martire të krishterimit historia e romanit shqiptar."  E trishtueshme të thuhet se si shpërblim për veprimtarinë e madhe atdhetare, komunistët injorantë në fushë të dijeve e arrestojnë në moshën 82 vjeçare në vitin 1946 dhe ky atdhetar i devotshëm do të vdiste në vitin 1951. Pas një jete kushtuar Atdheut, të vdesësh i vetmuar, pas  keqtrajtimit qelive të burgut pa ba asnjë krim, i harruar edhe sot mbas afro një shekulli në amshim, është tej e përtej përfytyrimit. Është nji mizori e halldupëve të zbritur skërkave si vandalë e jo si çlirimtarë e që krijonin kudo tragjedi si të ishin pushtuesit më të egër në histori. Dhe na thonë se Shqipëria u çlirua me 29 nëntor 1944. Jo kurrë për besë. Edhe sot e kësaj dite jemi të pushtuar nga bijtë e bushtrave të komunizmit.  Pyesni çfarë thonë këta për Dom Ndoc Nikën. As që e njohin fare. As që e kujtojnë. E megjithatë Dom Ndoc Nikaj me veprën e vet është i pranishëm. Duan nuk duan. Sepse historia nuk bëhet as nga dumbabistët e kohës së shurdhërisë e as nga kuqalash-balashët të cilëve u ka ngecur ora në histori.

 

Libra të botuem ose të lana në dorëshkrim nga Dom Ndoc Nikaj

1. Vakinat e scêites kisc 1888, Romë (Historia e të shenjtes kishë).
2. Marcja: martirja e parë e krishtenimit në filles të vet 1889, Shkodër.
3. Bleta ner lule t'Parrizit 1899, Shkoder.
4. Historia E Shcypniis 1902, Bruksel.
5. Historia e Turkiis 1902, Londër (përkthim nga italishtja).
6. Dashunia e msheftë 1905
7. Shkodra e rrethueme 1913
8. Tivari i marrun 1915
9. Bukurusha: Diftim historiak i vietve 1478-79, 1918
10. Fejesa ndjep: A se Ulqini i mârrun 1918
11. Lulet në thes 1918
12. Burbuqja 1920
13. Lulja e veshkun 1920
14. Motra për vllàn 1921, pjesë teatrale.
15. Për mik (dorëshkrim)
16. Ç’pat thanë gjyshja (dsh)
17. Han Islandi (dsh)
18.  Një testament (dsh) 
19. Te shpella e murosun (dsh)

 

Paranojat e Musa Jukës - nga Kol Shkodrani

PARANOJAT E MUSA JUKËS 

- Nga turkoshak fanatik në ministër i Shqipërisë –

Nga KOL SHKODRANI

Më gjithë dëshirën e mirë të ndokujt për të na përcjellë ne Media Sociale ditirambe për disa figura jo fort solide ne atdhetari, po vëmë ore se edhe ndërsa marrin përsipër të shfaqin veprimtarinë e ndokujt, anashkalojnë shumë episode që tregojnë se këto figura ishin jo fort të qëndrueshme. Le te marrim Musa Jukën për të cilin thurin aq shumë lavde. Dhe le ti referohemi me këtë rast një bashkëkohësi të tij, një atdhetar i njohun në Shkodër por dhe njeri i kulturës, Ndoc Nikaj, i mirënjohun si historian, romancier e gazetar. Në kujtimet e tij të botueme nga enti botues “Plejad” 2003, shkrimtari Ndoc Nikaj shkruan edhe për pshtjellimet e disa shqiptarëve në Shkodër në kohën kur po realizohej pavarësia e Shqipërisë. Ndoc Nikaj nuk ngurron te shkruaj hapur se shumë hoxhallarë e besimtarë myslimanë të Shkodrës e kishin shumë të vështirë ndarjen nga perandoria otomane. Në kohën kur Ndoc Nikaj botonte gazetën e tij atdhetare "Koha/ Bashkimi" në gjuhën shqipe, krahu mysliman i qytetit, të fanatizuar prej osmanizmit me në krye veprimtarin pro osman Musa Juka hapën gazetën turkoshake "Sedaja Milet" me germa turqisht. Të shumtë ishin ata nga ana e aradhave të Musa Jukës që banin thirrje publikisht që të mos rrëzohej flamuri i turkisë dhe "Nuk e dum flamurin me sorrë". Ishte fjala për flamurin e Gjergj Kastriotit. Asnjëherë nuk asht pyetun se pse vendlindja e Luigj Gurakuqit nuk e ngriti flamurin në vitin1912, anipse malësorët në kryengritje e kishin ngrit në pranverë 1911? Ja pra se shkaqet gjenden në kundërshtite e brendshme dhe mentalitetin anadollak të popullsisë. Dihet që Musa Juka edhe pse i pa shkolluar,nuk ka asnji dëshmi që të ketë mbaruar shkollën e lartë apo Universitetin, bani karrierë, madje ishte dora ma e fortë e Ahmet Zogut, dhe në qershor 1924 shkoi edhe ky fare patrioti në Beograd dhe u përgatit nga serbët për të ardhur sërish në Shqipëri. Po përcjellim disa faqe nga libri "Kujtime" të shkrimtarit Ndoc Nikaj që të bindemi e te kuptojmë se nuk duhet të rrëmbehemi e të glorifikojmë figura që nuk janë aq solide ne histori, qe kane drite hijet e tyre. Ditirambet e lavdet nuk i shërbejnë të vërtetës, janë të përkohshme si tollumbacet. Që shkojnë e nga shkojnë lartësive  e pëlcasin. Si puna e këtyre turkoshakëve fanatike paranojakë të vitit 1912-1913, të cilët pas një shekulli kërkojnë të na i shesin për atdhetar.
O tempera o Mores!

 

 

 

🟥Mësuesi i pushkatuar Pjetër Pali dhe Haxhiu nga Postriba - nga K.P. Traboini

MËSUESI I PUSHKATUAR PJETËR PALI

DHE HAXHIU NGA POSTRRIBA

Rrëfim nga KOLEC P.TRABOINI

Sa i përket të pushkatuarve të Kryengritjes së Postrribës, nga Hoti ka qenë  një mik e i afërt familjar i babait tim që, veç të tjerash, i lidhte dhe profesioni i mësuesit.  Ky ishte mësuesi Pjetër Pali, i cili u lidh me kryengritësit e Postrribës me ndërmjetësimin e Mustaf Jakupin që ka qenë furrtar në Rus Katolik në Shkodër, përballë kishës dhe kishte krijuar një grup në përkrahje të kryengritjes antikomuniste të 9 shtatorit 1946. Me ta ka qenë edhe Gjelosh Vat Maçi, nga Hoti i Ri, sakat ky e punonte nënpunës në Prefekturë, por mesa kujtoj nga tregimet familjare, edhe Gjon Leka, i biri i Luc Gjelosh Lekës dhe vëllai i kompozitorit Zef Lekaj ka qenë i lidhur me ketë kryengritje.
Kur është bërë një si punë gjyqi, mësuesin nga Hoti Pjetër Prenush Pali e dënuan me vdekje dhe e pushkatuan me 2 dhjetor 1947, ndërsa pjestarin tjetër të këtij grupi që siç thuhej ishte ndër kryesorët, drejtuesi i grupit  Mustaf Jakupi, si bani 4 apo 5 vjet burg çuditërisht e lëshuan dhe e mbaj mend në fëmini që vazhdonte të ishte furrtar në Rus Katolik, përballë Kishës. Ishte zijosh hijerëndë dhe kishte miqësi me shumë njerëz. Sa herë e shihja furrtarin me vinte ndërmend tregimi i Dadës Katrinë për mësuesin e pushkatuar Pjetër Pali, e seç me vinte një si dhimbje. Pse kishin pushkatuar pikërisht mësuesin nga Hoti?! Por furrtarin Mustaf Jakupi jo, madje e kishin liruar shpejt dhe vazhdonte të kishte furrën që në atë kohë konsiderohej një burim i mirë fitimi. Edhe Gjelosh Vata e Gjon Lekaj  nga Hoti i Ri kanë bërë burg politik të gjatë.  Nga kujtimet e pakta fëminore për atin tim Palok Traboini është edhe udhëtimi që bënim bashkë me biçikletë për në fshatin Postrribë ku ai kishte miq, me së shumti ish nxënës të tij të cilët e ftonin. Çdo festë Bajrami babai im ishte i ftuar të shkonte te miqtë e vet në Postribë dhe ndër këto festa më merrte edhe mua. Vdekja e babait e ndërpreu këtë miqësi me familjet postrribase. Por ndodhi që më vonë të njihesha me një plak të vjetër nga Postrriba. Mund të ketë qenë nga Mes-Myslimi a Dragoçi por ne të gjithëve matanë urës se Mesit u thoshin postrribakë sepse emri i Postrribës ishte më i njohuri në Shkodër e rrethina. Quhej Haxhi, ishte sakat, një plak i moçëm hokatar të cilin nuk kishte nevojë ta pyesje sepse e fillonte vetë bisedën. E meqë ishim të rinj asokohe na thoshte, “bëji një nder plakut, ik na blej një bukë gruni se kollomoqin nuk e ha as dreqi.”
Nuk e di e njihte apo nuk e njihte babain tim, por ai thoshte”Mësues Palokën, po, e kam njohtë”. Ndoshta Haxhiu i shkretë thoshte ashtu për hir të bukës se grunit që shitësja atij nuk ja jepte ani pse rrinte me orë të tëra para dyqanit dhe priste që ne ta ndihmonim të mos ikte me torbat bosh në Postrribë. Gjithmonë kam qenë kureshtar dhe nuk kishin të mbaruar pyetjet që i bëja të moshuarve. Kur e pyeta një herë se a dhimbtë këmba e a merrte ilaçe, ai bëri sikur nuk e dëgjoi  pyetjen. Mesa dukej nuk donte të kujtonte diçka që ishte ma e fortë se dhimbja e plagës.
“Ka keq e ma keq”- me tha një ditë.-“ Unë te paktën e kam gomarin po një shoku jem nuk e ka as gomarin e ka mbet në shpi.” Pastaj kalonte me hoka të cilat nuk e di pse na i thoshte dhe çfarë ishte kuptimi i vërtetë i tyre. Fshatarët shpesh kanë një kod të vetin në të folur që ndryshon kuptimin e fjalëve. “Ne mos marrsha sot bukë gruni me vedi do të shkoj puna si atij që shkoi në Domen”- tha një ditë. Dhe qeshi me vete.
“Si asht puna e atij domnorit?”- e pyetëmNisi të recitonte ngadalë këto fjalë:
“Ku ishe? Në Domen. Çka na solle? Kromen.
Drishti qe i pat mendtë hangri ato që lanë qent”. Padyshim që Haxhi fliste në mënyrë të figurshme. Nuk është se i krijonte vete këto shprehje, se ato ishin pjese e zhargonit popullor të krahinës, por mënyra si e thoshte dhe e lidhte me bukën e gojës na vinte në mendime. Haxhiu plak ishte burrë i mençur dhe hokat i bënte kinse për tu dukur se ishte i kënaqur nga jeta. Nuk na u durua një herë pa e pyetur se çfarë kishte pësuar ai shoku i tij fatzi që nuk dilte dot as nga shtëpia.
Veç ti shihje sytë e Haxhiut atë çast, si një vetëtimë në qiell të kthjelltë.
“Po more rrezikziu. E ngatërruan me do të tjerë fatzi dhe i morën ti pushkatonin. Ishte ditë e të gjithë ata, 16- a 18 burra, si i pushkatuan i lanë aty në një gropë të madhe ku i hodhën veç  pak dhe përsipër që të mos i shqyenin qentë.
Ky rrezikzi kishte marrë  disa plumba në trup, por kishte mbet gjallë. Nisi me luajt mes trupave e në një farë kohe vuni re se kishte ra nata. Atëherë mezi doli prej gropës. Ju deshën disa orë sa të shkonte zvarrë deri në shpi të vet. Qeni lehi,  por e njofti të zotin e nisi me kja si kjajn qentë. Njerëzit në shpi nuk po mujshin me dalë jashtë në ërrësinë,  por ma së fundi kur nisi me kris dera, e hapen e thirren “Po kush je ti more?”, Rrezikziu tha jam filani. E kishin kja një herë për së dekuni e tash po e kjanin për së gjalli. E ngritën dhe e futën në shpi, i lanë plagët, i dhanë bukë e nuk po dinin se çka me ba me njeriun që e dinin në vorr të pushkatum. E pleqënuen mirë e mirë dhe nga frika se mos pushkatonin edhe pjestarë të tjetër të familjes, vendosen që të nesërmen ta dorëzonin. Dhe ashtu banë. Kur u mor vesh nga pushteti, u thanë të mos flisnin me askënd e të mos thoshin asgja. Rrezikziun e morën, i banë një gjyq tjetër te mshehtë e meqë e kishin marrë krejt kot, pa asnjë lidhje me kryengritjen dhe nuk i gjetën pushkë,  vendosen ti jepnin 20 vjet burg. Nuk bani veç gjysën e doli sakat prej plumbave që kishte marrë. Gjallë e për gazep asht edhe sot...”
Haxhiu i Postrribës na shikonte ne e ne e shikonim atë. Asnjë palë nuk reagonte se nuk donim të vinim njëri-tjetrin në pozitë të vështirë, aq me tepër se këto biseda ishin delikate. Gjithsecili kuptoi aq sa deshi. Aty u thanë e aty u lanë. Haxhiu merrte rrugën drejt verilindjes mbi gomarin e tij dhe hejbet me bukë dhe ne në Gjuhadol vazhdonin jetën në rutinën e përditshme. Gjithmonë pyesja veten, por jo atë, ishte apo nuk ishte Haxhiu njeriu që kishte dalë nga varri. Kjo skene më rrëqethte.
Edhe pse kaluan shumë e shume vite,  kurrë nuk mu largua mendimi se  këtë histori treguar për një tjetër rrezikzi e kishte pësuar vetë Haxhiu sakat që vinte nga Postrriba në Shkodër mbi gomarin e tij për të blerë ndonjë bukë gruri  “se kollomoqin nuk kishte dreq që e hante”.

Ashtu më ka mbet përgjithmonë në kujtesën time  Haxhiu nga Postrriba.

Piktura "Plaku i Postrribës"nga Kol Idromeno