SKANDALI ELENI LAPERI
Nga K. P. Traboini
DitĂ«n e fundit tĂ« tetorit 2022, nĂ« fundin e lajmeve tĂ« Televizionit News 24 na u shfaq kinse studiuesja Eleni Laperi dhe foli pĂ«r librin e saj tĂ« ri mbi Kol Idromenon e ndĂ«r tĂ« tjera tha se âkam njĂ« mendim ndryshe nga tĂ« tjerĂ«t pĂ«r portretin Motra Tone, jo si ata qĂ« thonĂ« se ka qenĂ« kĂ«shtu dhe ashtu gjendja, por se autori Kol Idromeno dhe Motra Tone kanĂ« qenĂ« hokatarĂ«â. Pra zgjidhjen artistike tĂ« Kol Idromenos me shaminĂ« tek goja e MotrĂ«s Tone, studiuesja e konsideronte thjeshtĂ« njĂ« hoka, apo siç e quajnĂ« nĂ« zhargonin popullore njĂ« gallatĂ«. E tmerrshme nĂ« dorĂ« tĂ« kujt ka rĂ«nĂ« analiza studimore pĂ«r kĂ«tĂ« kolos tĂ« artit shqiptar. ĂshtĂ« pikĂ«risht kjo Eleni Laperi qĂ« ka botuar vite mĂ« parĂ« shkrimin skanadaloz ku konstaton se "Jeta e vepra e tij ( Kol Idromenos- shĂ«nimi ynĂ«) janĂ« shembulli i qartĂ« se si lindin dhe veniten talentet shqiptare". (Gazeta "Shqip" - KolĂ« Idromeno, i pari i tragjedisĂ« sĂ« pikturĂ«s realiste shqiptare - Eleni Laperi, 15 gusht 2017). KĂ«saj zonjĂ«, kinse kritike arti, i kemi dhĂ«nĂ« pĂ«rgjigje krahas njĂ« skandalozi tjetĂ«r qĂ« ka ndĂ«rruar jetĂ«, por ka lĂ«nĂ« tĂ« keqen tĂ« shkruar se portreti Motra Tone nuk Ă«shtĂ« vepĂ«r e Kol Idromenos. E njĂ«jta frymĂ« pĂ«rçmimi kishte edhe Eleni Laperi me Mustafa Arapin, por kjo shkonte edhe me tej duke e konsideruar Kol Idromenon talent i venitur. Tani kjo zonjĂ« mbas pesĂ« vjetĂ«sh qĂ« kishte hedhur nĂ« shtyp mendimet e veta denigruese pĂ«r tĂ« madhin Kol Idromeno, del me njĂ« libĂ«r pĂ«r Idromenon, madje i afrojnĂ« edhe vend ti shihet fytyra nĂ« televizionin News 24 duke e konsideruar Kol Idromenon njĂ« "hokatar". Nuk po i ndahet Kol Idromenos me halucinacionet e veta. KolĂ« pĂ«r KolĂ«, kjo studiuese mesa duket e ngatĂ«rron Kol Idromenon me Kol Tivarin. Kjo zonjĂ« duhet tĂ« ketĂ« tĂ« qartĂ« se as Antonieta Idromeno- Skanjeti dhe as i vĂ«llai Kol Arsen Idromeno nuk kanĂ« marrĂ« pjesĂ« nĂ« ndonjĂ« shfaqje humoristike, pĂ«rkundrazi kanĂ« qenĂ« ajo kĂ«ngĂ«tare me njĂ« zĂ« shumĂ« tĂ« bukur dhe i vĂ«llai njĂ« instrumentist i shkĂ«lqyer. Pra kanĂ« marrĂ« pjesĂ« nĂ« dasma, por Eleni Laperi qĂ« pretendon tĂ« bĂ«jĂ« studime duhet tĂ« dijĂ« se ahengu nĂ« kĂ«to raste nuk ka qenĂ« komedi, as karnavale e as cirk, por kĂ«ngĂ« e valle nĂ«pĂ«r dasma tĂ« familjeve shkodrane. Nga burimet familjare Ă«shtĂ« bĂ«rĂ« e ditur se kur ajo ishte lehonĂ« pas lindjes sĂ« fĂ«mijĂ«s sĂ« gjashtĂ«, pĂ«rndryshe vajzĂ«s sĂ« pestĂ«, OrsolinĂ«s (nĂ«na e Monsinjor Ernest ĂobĂ«s), mori pjesĂ« nĂ« njĂ« dasĂ«m ku kĂ«ndoi dhe u ftoh nĂ« njĂ« natĂ« me lagĂ«shtirĂ«, gjĂ« qĂ« solli dhe vdekjen e saj. NĂ« çfarĂ« rrethanash u vendos shamia tek goja, kjo nuk ka rĂ«ndĂ«si, ne e konsiderojmĂ« si njĂ« zgjidhje artistike tĂ« vetĂ« autorit tĂ« portretit çfarĂ« e bĂ«n atĂ« tĂ« veçantĂ« e tĂ« papĂ«rsĂ«ritshme e kjo mjafton pa i vendos autorit epitete prej hokatari. Ju pĂ«rcjellim njĂ« kapitull tĂ« librit âSaga Idromenoâ ku kĂ«tĂ« problem tĂ« denigrimit tĂ« Kol Idromenos e trajtojmĂ« mĂ« me hollĂ«si.
KOHĂ TE REJA, ZAKONE TĂ VJETRA QĂ PERSEKUTOJNĂ TĂ GJALLĂ E TĂ VDEKUR (Kapitull nga libri âSaga Idromenoâ f. 177-194, K. P. Traboini, Pantheon Books 2021)
MonistĂ«t e sĂ« shkuarĂ«s jo tĂ« largĂ«t, ndĂ«rkohĂ« qĂ« Kol Idromenon e pranonin, nuk lanĂ« gjĂ« pa bĂ«rĂ« qĂ« secilin qĂ« kishte lidhje familjare me kĂ«tĂ« artist tĂ« madh ta rrĂ«nonin, me privime e burgime madje deri dhe ekzekutime. NdĂ«rsa koha pas rĂ«nies sĂ« regjimit komunist afroi njĂ« tablo jo dhe aq tĂ« pĂ«lqyeshme, madje deri dhe denigruese pĂ«r artistin e madh Kol Idromeno. IndividĂ« pseudoartistĂ«, tĂ« mbajtur nĂ«pĂ«r funksione me paratĂ« e popullit, kanĂ« guximin tâi shkojnĂ« absurdit deri aty sa tĂ« thonĂ« se Kol Idromeno ishte dĂ«shmi e njĂ« dĂ«shtimi nĂ« art dhe se kryevepra si âMotra Toneâ nuk janĂ« punim i tij, por i tĂ« tjerĂ«ve. Dhe pĂ«r kĂ«tĂ« e vĂ«nĂ« dorĂ«n nĂ« zjarr pa pasur frikĂ« se ju digjet. ĂfarĂ« tâu thuash kĂ«- tyre njerĂ«zve qĂ« u bien teneqeve jo vetĂ«m ndĂ«r gazeta, por edhe nĂ« stacione televizive. TĂ« marrĂ«t nuk i ndalon njeri tĂ« gjuajnĂ« yjet me gurĂ«, po gjithsesi ato gurĂ« nĂ« kokat e tĂ« marrĂ«ve bien. Ka misione e misionarĂ« tĂ« çuditshĂ«m nĂ« kĂ«tĂ« botĂ« tĂ« pleksur keq, siç e konsideronte Shekspiri, tĂ« cilĂ«t kinse duke kĂ«rkuar tĂ« nxjerrin prej historisĂ« vlera, nĂ« deduksione e amulli vetanake nuk mungojnĂ« tĂ« hedhin shkulmĂ« terrine edhe mbi atĂ« qĂ« ndrin e tĂ« bĂ«n krenar si komb. Dihet se gjithherĂ« ka pasur nga ata qĂ« nga dĂ«shira e ndezur shpirtpĂ«rvĂ«luese pĂ«r tĂ« hyrĂ« nĂ« analet e historisĂ«, ndĂ«rkohĂ« nĂ« paaftĂ«si tĂ« plotĂ« tĂ« krijojnĂ«, kanĂ« ndjekur njĂ« tragĂ« tjetĂ«r tĂ« kundĂ«rt me atĂ« tĂ« krijimit. JanĂ« pĂ«rpjekur pĂ«r tĂ« shtĂ«nĂ« nĂ« hije atĂ« qĂ« kanĂ« krijuar paraardhĂ«sit apo bashkĂ«kohĂ«sit e vet. Ai qĂ« dogji RomĂ«n quhej Neron dhe e vuri emrin nĂ« histori po aq tĂ« spikatur sa dhe perandorĂ«t qĂ« e ngritĂ«n lart emrin e perandorisĂ« dhe e bĂ«nĂ« tĂ« ndritshme atĂ«. ZumĂ« njĂ« emĂ«r rrĂ«nuesi, por historia na jep plot shĂ«mbĂ«llesa shekull pas shekulli, pĂ«r tĂ« ardhur deri nĂ« ditĂ«t tona. Nuk i kanĂ« shpĂ«tuar kĂ«saj dhune historike as emrat tanĂ« tĂ« mĂ«dhenj si Gjergj Fishta, e jo vetĂ«m. Paradoksalisht edhe pse sistemet e dhunshme ndĂ«rrohen, simptomat e pĂ«rçmimit dhe pĂ«rçudnimit tĂ« historisĂ« e kulturĂ«s vazhdojnĂ«. Ka njĂ« tollovi tĂ« madhe edhe ndĂ«r bashkĂ«kohĂ«sit tanĂ«, nga ata qĂ« kĂ«rkojnĂ« tĂ« dalin e tĂ« bĂ«jnĂ« show mediatik me ide kinse tĂ« reja. Nuk do tâi hyja trajtimit tĂ« kĂ«tij aspekti sikur vitet e fundit tĂ« mos i ishin pĂ«rveshur edhe Da Vinçi-t shqiptar Kol Idromeno. NjĂ« prej atyre qĂ« pĂ«rpiqen thekshĂ«m tĂ« bĂ«jnĂ« âzbulimeâ nĂ« kĂ«tĂ« siujdhesĂ«n tonĂ« ballkanike Ă«shtĂ« piktori Mustafa Arapi, i cili nĂ« âGazeta Shqiptareâ tĂ« datĂ«s 1 qershor 2017, shkroi mĂ« tĂ« pabesueshmen nĂ« fushĂ« tĂ« artit, kinse portreti i MotrĂ«s Tone nuk Ă«shtĂ« vepĂ«r e Kol Idromenos. MĂ« vjen ta pyes me zĂ« tĂ« lartĂ« sa tĂ« dĂ«gjojĂ« edhe Kol Idromeno nĂ« varr: Po kush e ka bĂ«rĂ«, o Mustafa? MeqĂ« i hyn valles çoje deri nĂ« fund. Na thuaj emrin e piktorit tĂ« aluduar, sepse emri Nikolla Idromeno nĂ« telajon ku shfaqet mrekullia âMotra Toneâ nuk qenka e mjaftueshme pĂ«r ju. PĂ«r mĂ« tepĂ«r si Ă«shtĂ« e mundur qĂ« Kol Idromeno, ky personalitet kaq i madh i artit shqiptar, i paska lejuar vetes tĂ« vĂ«rĂ« emrin e vet poshtĂ« veprĂ«s sĂ« njĂ« tjetri nga Italia, ku, e theksojmĂ«, nuk e dimĂ« tĂ« ketĂ« shkuar Antonia Skanjeti Idromeno. Por edhe nĂ« pastĂ« shkuar, nuk ka qenĂ« e veshur me rrobe tradicionale shkodrane, por europiane. Ajo e kishte bashkĂ«shortin intelektual italian, mĂ«sues dhe veshja e saj e pĂ«rditshme ka qenĂ« alla frĂ«nga si nĂ« familjen prindĂ«rore, e njĂ«jtĂ« edhe nĂ« atĂ« tĂ« martesĂ«s, Skanjeti. Jo vetĂ«m e pabesueshme kjo pandehmĂ«, por edhe e pĂ«rzishme. E pĂ«rzishme pĂ«r çdo dashamirĂ«s arti, aq mĂ« tepĂ«r pĂ«r ne qĂ« jemi pak a shumĂ« tĂ« afĂ«rt me familjet Idromeno e Skanjeti, sepse Motra Tone para se pikturĂ« ka qenĂ« njĂ« njeri. E gjithĂ« pandehma e kĂ«tij kritiku tĂ« vonuar Ă«shtĂ« se nga ana stilistike ndryshon portreti âMotra Toneâ nga veprat e mĂ«vonshme, qofshin kĂ«to portrete apo kompozime. Po çfarĂ« ka kĂ«tu pĂ«r tâu çuditur. Me tĂ« drejtĂ« piktori i njohur shkodran Pjerin Sheldia nĂ« shkrimin e tij âNjĂ« replikĂ« pĂ«r hamendĂ«simet mbi veprĂ«n e Kol Idromenos, Motra Toneâ shkruan:âShkodra e ka ballin nalt. Dielli me shoshĂ« nuk mbulohet e KolĂ« Idromeno me tĂ« mirat e tĂ« mbetat, si çdo njeri, asht nji diell nĂ« pikturĂ«n tonĂ«. VetĂ« fakti qĂ« ti e krahason me dy vepra tjera, jo tĂ« njĂ«jtĂ«s gjini, asht jo pa qĂ«llim, e pĂ«rcaktimi i tyre si âpa mjeshtriâ e ânaiveâ, flet pĂ«r qĂ«llimin jo tĂ« mirĂ«, aq ma tepĂ«r prej nji piktori, restauratori e studiuesi tĂ« artit (ose, kjoftĂ« larg, nga padija). Por gjithçka asht kjartĂ«sisht e dukshme, nĂ« tĂ« kundĂ«rtĂ«n e tezave tueja, hamendjeve tueja apo dĂ«shirave tuejaâ.(Gazeta âDielliâ 9 qershor 2018, New York). Ndryshe prej çdo vepre tjetĂ«r, Motra Tone e mĂ«vonshme, me veshje alla frĂ«nga, Ă«shtĂ« dhembja e thellĂ« e Kol Idromenos, pikĂ«llimi piskamĂ« i vĂ«llait pĂ«r motrĂ«n e vdekur nĂ« moshĂ« tĂ« re. ĂshtĂ« vuajtje shpirtĂ«rore qĂ« e ka shoqĂ«ruar pĂ«r njĂ« kohĂ« tĂ« gjatĂ«. KĂ«tĂ« ndjesi humbĂ«se nuk e ka pasur Kol Idromeno nĂ« vitin 1883, kur datohet krijimi i portretit tĂ« parĂ«, anipse askush nuk e vĂ«rteton dot se ajo vepĂ«r nuk ka ardhur duke u pĂ«rsosur nĂ« detaje nga dora e piktorit edhe pas atij viti. QĂ« vuajtja e piktorit ka qenĂ« e madhe e tregon fakti se dekada mĂ« vonĂ« ai krijon portretin e dytĂ« tĂ« âMotres Toneâ. Mesa duket me kĂ«rkesĂ«n e vajzave tĂ« saj qĂ« tashmĂ« qenĂ« rritur. Po ashtu ai krijoi dhe portretin e babait tĂ« tyre, burrit tĂ« motrĂ«s Tone, Andrea Skanjeti. Trajtimi dhe tonaliteti i tĂ« dy portreteve tĂ« bashkĂ«shortĂ«ve Ă«shtĂ« pothuajse i njĂ«jtĂ«. Dy portretet e prindĂ«rve janĂ« dhurata e Kol Idromenos pĂ«r pesĂ« mbesat e tij, vajzat e âMotrĂ«s Toneâ pĂ«r tâi ruajtur nĂ« kujtesĂ«, sepse ato kur vdiq nĂ«na e tyre ishin ferishte, ndĂ«rsa babai kishte ndĂ«rruar jetĂ« nĂ« vitin 1908. Ato e njihnin nĂ«nĂ«n vetĂ«m nĂ«pĂ«rmjet pikturĂ«s me veshje tradicionale. Por e vĂ«rteta Ă«shtĂ« se Motra Tone atĂ« veshje tradicionale e ka pasur vetĂ«m nĂ« pajĂ« e jo si veshje e pĂ«rditshme. Ajo ishte gruaja e njĂ« italiani, Andrea Skanjetit (i pari) qĂ« ashtu si Pietro Marubi, erdhi nga Italia e dha njĂ« kontribut tĂ« madh nĂ« shkollimin e pinjollĂ«ve tĂ« familjeve shkodrane duke krijuar njĂ« brez intelektualĂ«sh qĂ« do tĂ« bĂ«heshin krenaria e qytetit tĂ« ShkodrĂ«s. Pra vajza shkodrane Antonieta Skanjeti ishte ndĂ«r mĂ« tĂ« emancipuarat e kohĂ«s sĂ« vet. Ajo vishej me rroba europiane e tĂ« modĂ«s sĂ« kohĂ«s, rroba qĂ« vinin nga Italia. Edhe vajzat e saj po ashtu, tĂ« cilat nuk i shohim askund, nĂ« asnjĂ« fotografi, me veshje tradicionale. Kol Idromeno mĂ« shumĂ« se angazhim artistik, nĂ« portretin me veshje alla frĂ«nga tĂ« MotrĂ«s Tone, ka pasur qĂ«llim tĂ« krijojĂ« imazhin e saj, dhe meqenĂ«se ajo nuk jetonte mĂ«, ai nuk mund tâi jepte atĂ« shkĂ«lqim drithĂ«rues qĂ« ka portreti i vitit 1883. Nuk mendoj se kjo diferencĂ« e madhe stilistike e kualitative nĂ« pĂ«rdorimin e ngjyrave e pasurinĂ« e detajeve ka tĂ« bĂ«jĂ« me venitjen e talentit tĂ« piktorit ndĂ«r vite, siç thonĂ« skeptikĂ«t. Kurrsesi. PĂ«rkundrazi Ă«shtĂ« e shpjegueshme, gjithçka i nĂ«nshtrohet qĂ«llimit pĂ«r tĂ« cilin Ă«shtĂ« krijuar portreti nĂ« telajo. NdĂ«rsa nĂ« veprĂ«n e parĂ« kĂ«ndojnĂ« ngjyrat e tonet janĂ« tĂ« gĂ«zueshme, sepse piktura Ă«shtĂ« krijuar kur Motra Tone ishte gjallĂ«, nĂ« tĂ« dytĂ«n tonet janĂ« tĂ« errĂ«ta, madje diku- diku tĂ« trishtueshme ngaqĂ« figura e krijuar tregon portretin e njĂ« njeriu qĂ« nuk jetonte mĂ«. Ishte pra njĂ« pĂ«rkujtim e pĂ«rshpirtje e nuk mund tĂ« kishte shkĂ«lqimin e veprĂ«s sĂ« vitit 1883. Prandaj na duket e pa arsyeshme dhe pa asnjĂ« bazĂ« pretendimi se Motra Tone e vitit 1883 ka dorĂ«n e dikujt tjetĂ«r. SĂ« pari duhet tĂ« kujtojmĂ« se, tjetĂ«r ndjesi ka njeriu kur kĂ«ndon e tjetĂ«r kur pĂ«rkujton amshimin, ani pse ai qĂ« i pĂ«rjeton ndjesitĂ« e kundĂ«rta Ă«shtĂ« i njĂ«jti njeri. Edhe nĂ« trajtimin ngjyrave nĂ« telajo funksionon kĂ«shtu. Ngjyrat kanĂ« ndjesinĂ« dhe frymĂ«n e atij qĂ« krijon. E njĂ«jta dukuri qĂ«ndron edhe pĂ«r vargjet poetike, por edhe pĂ«r muzikĂ«n. Po si vazhdon historia me skeptikĂ«t mbi veprĂ«n e pĂ«r mĂ« tej edhe jetĂ«n e Kol Idromenos? LexojmĂ« edhe pse nuk duam tĂ« besojmĂ«: "Jeta e vepra e tij janĂ« shembulli i qartĂ« se si lindin dhe veniten talentet shqiptare". (Gazeta "Shqip" â KolĂ« Idromeno, i pari i tragjedisĂ« sĂ« pikturĂ«s realiste shqiptare - Eleni Laperi, 15 gusht 2017). Qenka venitur Kol Arsen Idromeno,, e zeza mbi tĂ« bardhĂ« nĂ« gazetĂ«n "Shqip", me firmĂ« e me vulĂ« tĂ« studiueses nĂ« fjalĂ«. Ky po qĂ« Ă«shtĂ« studim-zbulim me tronditĂ« edhe mendjet mĂ« tĂ« kthjellĂ«ta. Por le tĂ« vazhdojmĂ« ta lëçisim edhe mĂ« tej zonjĂ«n Laperi, qĂ« tĂ« pĂ«rpiqemi sadopak tĂ« kuptojmĂ« ku e ka pasur ngulmimin studiues qĂ« tĂ« konsiderojĂ« Kol Idromenon tragjikun e pikturĂ«s shqiptare nĂ« dĂ«shtim. âI ati e ndihmoi djalin e tij tĂ« zhvillonte dhuntinĂ« pĂ«r pikturĂ«n, skulpturĂ«n, muzikĂ«n dhe fotografinĂ«, duke e ditur se ato nuk do ta bĂ«nin tĂ« pasur, duke mos e ditur se e shtynte tĂ« birin nĂ« njĂ« jetĂ« prej Ferri e Parajse.â, - shkruan zonja Laperi. Epo, mbase ajo nuk e di fare se kush ka qenĂ« babai i Kol Idromenos dhe çfarĂ« dhuntish ka pasur vetĂ« ai, dhe pikĂ«risht pĂ«r kĂ«to aftĂ«si tĂ« tij politeknike i mĂ«soi tĂ« birit tĂ« gjitha mjeshtĂ«ritĂ«, tĂ« cilat do ta ndihmonin pĂ«r ta pĂ«rballuar jetĂ«n. Madje shumĂ« punime qĂ« krijuan traditĂ«n e arkitekturĂ«s tĂ« qytetit tĂ« ShkodrĂ«s, e qĂ« sot i admirojnĂ« edhe tĂ« huajt, kanĂ« qenĂ« tĂ« Arsen e Kol Idromenos. VetĂ« Arsen Idromeno ka qenĂ« arkitekt. Me ndĂ«rtimet qĂ« bĂ«nĂ« baba e bir nĂ« qytetin e ShkodrĂ«s e kthyen paraqitjen e kĂ«tij qytetit nga oriental nĂ« oksidental, me fytyrĂ« e frymĂ« nga Europa. Zhvillimi mĂ« i madh nĂ« ShkodĂ«r bashkĂ« me lulĂ«zimin e zejtarisĂ« qĂ« e bĂ«nĂ« qytetin mĂ« tĂ« njohur nĂ« Ballkan. Pra pĂ«rafruan ShqipĂ«rinĂ« me qytetĂ«rimin europian, shprehje e tĂ« cilit nĂ« kĂ«tĂ« rast Ă«shtĂ« arkitektura. TĂ« krijosh njĂ« EuropĂ« tĂ« vogĂ«l nĂ« ShkodĂ«r tĂ« ShqipĂ«risĂ« sĂ« robĂ«ruar pesĂ« shekuj, Ă«shtĂ« me tĂ« vĂ«rtetĂ« njĂ« punĂ« e madhĂ«rishme. Historia nuk ia jep çdo kujt kĂ«tĂ« mundĂ«si e kĂ«tĂ« lavdi. FalĂ« Arsen e Kol Idromenos, kur tĂ« huajt vinin nĂ« ShkodrĂ«n e pas tĂ«rmetit shkatĂ«rrues vitit 1905 dhe rindĂ«rtimin tĂ« qytetit mbi principe moderne, e ndjenin se ishin nĂ« EuropĂ« e jo nĂ« humbĂ«tirat e Anadollit. E njĂ«jta ndjesi tĂ« krijohet edhe sot kur kalon nĂ« pedonalen qĂ« mban emrin e KolĂ«s, e cila nĂ« tĂ« vĂ«rtetĂ« duhet tĂ« mbante emrin e atit dhe tĂ« birit, sepse ishte vepĂ«r e pĂ«rbashkĂ«t. Dhe Ă«shtĂ« e nevojshme tĂ« theksojmĂ« se Kol Idromeno nuk ka qenĂ« i varfĂ«r, sikur kjo studiuesja kĂ«rkon ta shesĂ«. PĂ«rkundrazi ka qenĂ« njĂ« familje nĂ« gjendje shumĂ« tĂ« mirĂ«, dhe Kola, i cili bĂ«nte çdo lloj punĂ« qĂ« pĂ«rfshihej nĂ« mjeshtĂ«ritĂ« artistike tĂ« kohĂ«s, kishte tĂ« ardhura tĂ« kĂ«naqshme. Ne qĂ« jemi tĂ« afĂ«rt tĂ« rrethit familjar nuk dimĂ« tĂ« ketĂ« vuajtur Kol Idromeno pĂ«r bukĂ«n e gojĂ«s, nĂ« atĂ« kuptim qĂ« kjo zonjĂ« e quan âferr parajsĂ«â tĂ« jetĂ«s sĂ« Kol Idromenos. Jeta e Idromenos nuk ka qenĂ« ferr, por njĂ« pasion i ndritur. Ka pasur fatkeqĂ«si familjare me vdekjen e djalit dy vjeçar, Zefit, si dhe motrĂ«s nĂ« moshĂ« tĂ« re, por ai kurrĂ« nuk Ă«shtĂ« mposhtur nga dhimbja. Kishte aq shumĂ« pasione e punĂ« sa nuk kishte kohĂ« tĂ« rrinte nĂ«pĂ«r skena pikĂ«lluese romantike siç e fantazon jetĂ«n e artistit Eleni Laperi. FantazitĂ« e kĂ«saj zonje qĂ« shkruan nĂ« irealitet vazhdojnĂ«: âMe KolĂ« Idromenon nis historia e tragjedisĂ« sĂ« pikturĂ«s realiste shqiptare nĂ« veçanti, nĂ« vazhdĂ«n e tragjedisĂ« sĂ« kulturĂ«s shqiptare nĂ« pĂ«rgjithĂ«si. Jeta e vepra e tij janĂ« shembulli i qartĂ« se si lindin dhe veniten talentet shqiptare.â JanĂ« kĂ«to njĂ« retorike fjalĂ«sh pa ditur se kujt i adresohen e pĂ«r çfarĂ«. NjĂ« mendim skematik pĂ«r tĂ« shkuarĂ«n tragjike, se e shkuara na qenka vetĂ«m tymnajĂ«. E kemi vuajtur kĂ«tĂ« mendĂ«si gjysmĂ« shekulli nĂ« mungesĂ« tĂ« lirisĂ«. Gjykime tĂ« tilla nihiliste dhe kategorike nuk i shĂ«rbejnĂ« askujt. As atyre qĂ« i kanĂ« dhe i shprehin. E vĂ«rteta Ă«shtĂ« se shpesh herĂ« dritĂ«n e diellit mĂ« shumĂ« se nĂ« qiell duhet ta kemi nĂ« mendje. Sado e shkĂ«lqyer tĂ« jetĂ« drita, ndodh qĂ« nuk arrijmĂ« ta shohim. Pse e them kĂ«tĂ«? Sepse tĂ« konsiderosh Idromenon, pĂ«rpara tĂ« cilit mahnitej i madhi Odhise Paskali, nĂ« njĂ« âdĂ«shtak tragjikâ Ă«shtĂ« njĂ« guxim i çartun. MĂ« tĂ« vĂ«rtetĂ« Ă«shtĂ« krejt e pa konceptueshme dhe shkrime tĂ« tilla nuk meritojnĂ« tĂ« kenĂ« vĂ«mendje e as tĂ« lexohen. Ju qĂ« shkruani kĂ«sisoj pa tagĂ«r, e keni parĂ« portretin qĂ« mendohet tĂ« jetĂ« krijuar aty nga viti 1930, âBurri me kapeleâ tĂ« Kol Idromenos, njĂ« portret qĂ« pĂ«r nga mjeshtria tĂ« kujton piktorĂ«t mĂ« tĂ« mĂ«dhenj bashkĂ«kohorĂ« tĂ« EuropĂ«s. â...NjĂ« interpretim piktorik mjeshtĂ«ror. ĂshtĂ« kaq i lirshĂ«m trajtimi i penelatave, sa ndien kĂ«naqĂ«si kur sheh qĂ« njĂ« autori ynĂ«, i fillimit tĂ« shekullit tĂ« XIX, arrin njĂ« lirshmĂ«ri tĂ« tillĂ« pikturimi, qĂ« nuk e dallon nga ajo e artistĂ«ve tĂ« njohur botĂ«rorĂ« tĂ« viteve kur krijonte dhe Idromenojaâ. (Ferid Hudhri, âArti i Rilindjes Shqiptareâ, Onufri 2000, f.84). Portreti âBurri me kapeleâ bashkĂ« me âMotrĂ«n Toneâ dhe âDasmĂ«n shkodraneâ janĂ« tre kryevepra qĂ« tregojnĂ« talentin e madh e tĂ« padiskutueshĂ«m tĂ« Kol Idromenos. Dhe janĂ« punuar nĂ« kohĂ« tĂ« ndryshme, çfarĂ« shpreh energjinĂ« krijuese, forcĂ«n e talentit, njohjen e pikturĂ«s bashkĂ«kohore europiane e tĂ« rrymave nĂ« kohĂ«t moderne. Mos vallĂ« edhe kĂ«tĂ« vepĂ«r qĂ« krijoi nga fundi i jetĂ«s ia ka bĂ«rĂ« ndokush tjetĂ«r. Po kush? Veç mendjet qĂ« kĂ«rkojnĂ« tĂ« shkatĂ«rrojnĂ« aty ku nuk ndĂ«rtojnĂ« dot, mund tĂ« hallakaten e rrokanisen kĂ«sisoj. KĂ«ta pseudokritikĂ« mos mendojnĂ« se janĂ« mĂ« tĂ« aftĂ« nĂ« gjykimin mbi artin sesa Odhise Paskali qĂ« pĂ«rkulej me nderim para Kol Idromenos. Paskali, ishte dhe ai i madh si Idromeno. Talentet e mĂ«dha e vlerĂ«sojnĂ« njĂ«ri-tjetrin, dĂ«shtakĂ«t veç gĂ«rryejnĂ« lavdinĂ« e krijuesve tĂ« tjerĂ«, se nuk dinĂ« gjĂ« tjetĂ«r çâtĂ« bĂ«jnĂ«. Veç tundimi i madh mĂ« bĂ«n tĂ« reagoj e tĂ« them se jeta e artistĂ«ve nuk Ă«shtĂ« njĂ« terren ku mund tĂ« fryjmĂ« e shfryjmĂ« egoizmin tonĂ«, qoftĂ« ky profesional, studimor apo pĂ«rsiatje vetanake jashtĂ« vetkontrollit. Pa shkuar njĂ« kohĂ« e gjatĂ«, qĂ« kur ka hedhur njĂ« shkul terrinĂ« e hije mbi talentin e Kol Idromenos, kjo zonjĂ« e nderuar, Eleni Laperi pra, del e flet ne media, pĂ«r kĂ« do thoni ju, bash sak pĂ«r meritat e Kol Idromenos, me atributin kjo zonjĂ« si "kĂ«shilltare e EkspozitĂ«s" sĂ« GalerisĂ« KombĂ«tare tĂ« Arteve figurative TiranĂ« pĂ«r Kol Idromenon. Dhe kinse ka zbuluar portretin e Monsinjor Dom Ernest ĂobĂ«s, tĂ« punuar nga daja i tij Kol Idromeno. Monsinjorit, tĂ« cilit portretin ia morĂ«n pĂ«r nĂ« GalerinĂ« e Artit, por jetĂ«n ia shuan nĂ« qelitĂ« e burgjeve tĂ« diktaturĂ«s. KĂ«sisoj nuk ka pasur kurrfarĂ« nevoje e gjĂ« prej gjĂ«je pĂ«r tĂ« zbuluar, sepse nipat e Monsinjorit janĂ« gjallĂ« dhe e kanĂ« pasur Monsinjorin dhe portretin e tij nĂ« shtĂ«pi. KĂ«tu Ă«shtĂ« vendi pĂ«r tĂ« treguar mĂ« shumĂ« pĂ«r njeriun qĂ« Ă«shtĂ« pikturuar nĂ« tĂ«, sepse gjithherĂ« portretet nĂ« telajo e kanĂ« njĂ« histori po aq interesante e mevlerĂ« sa dhe mjeshtĂ«ria e ngjyrave dhe kompozimit. Piktura nĂ« kĂ«tĂ« rast Ă«shtĂ« njeriu, i pandashĂ«m kurrĂ« prej saj. Dihet qĂ« Kol Idromeno e kishte shtĂ«pinĂ« e studion nĂ« rrugĂ«n Gjuhadol nĂ« ShkodĂ«r. MeqĂ« nuk kishte trashĂ«gimtarĂ«, ka marrĂ« qĂ« ta rrisĂ« Orsolina Skanjetin, bijĂ«n mĂ« tĂ« vogĂ«l tĂ« MotrĂ«s Tone. Ajo ishte martuar me njĂ« pinjoll tĂ« familjes Ăoba, Luigjin. Orsolina Skanjeti Ăoba pas vdekjes para kohe tĂ« bashkĂ«shortit tĂ« vet, bashkĂ« me gjashtĂ« fĂ«mijĂ«t, katĂ«r vajza dhe dy djem (Gjyzepina, Gjyliana, Vitorja, Linda si dhe Ernesti dhe Leci) vazhdonin tĂ« jetonin nĂ« shtĂ«pinĂ« e dajĂ«s sĂ« vet. Me vdekjen e dajĂ«s Kol Idromeno dhe pas dy viteve edhe tĂ« gruas sĂ« tij, CinĂ«s, OrsolinĂ«s i mbeti çdo gjĂ« qĂ« kishte lĂ«nĂ« Kol Idromeno. E kĂ«tu pĂ«rfshihej shtĂ«pia, studio fotografike dhe pikturat e tij. Por kur trashĂ«gimtarĂ«t e OrsolinĂ«s vendosĂ«n ta shesin shtĂ«pinĂ«, shumëçka nga studioja e Kol Idromenos mbeti nĂ« dorĂ«n e fatit. Kam qenĂ« mjaft herĂ« nĂ« atĂ« shtĂ«pi me DadĂ«n KatrinĂ« kur isha fĂ«mijĂ«, kam nĂ« kujtesĂ« mjaft detaje, çardakun, odĂ«n e xhamave, pusin nĂ« oborr dhe ndonjĂ« pikturĂ« varur nĂ« mure. Interesi pĂ«r veprat e Kol Idromenos nga Galeria KombĂ«tare e Arteve TiranĂ« kanĂ« qenĂ« menjĂ«herĂ« pas hapjes sĂ« saj nĂ« janar 1954. Dhe meqenĂ«se familja e Orsolina ĂobĂ«s ishte nĂ« gjendje jo tĂ« mirĂ« ekonomike, me gjithĂ« hezitimin, mĂ« sĂ« fundi pranuan ta shisnin portretin e Motres Tone. NĂ« kujtesĂ«n time Ă«shtĂ« e fiksuar dita kur Dada ime KatrinĂ« erdhi nĂ« shtĂ«pi e solli njĂ« sasi paresh, tĂ« cilat i vuri nĂ« komo duke thĂ«nĂ« âe kanĂ« shitur portretin e nanĂ«s Tone dhe mĂ« dhanĂ« pjesĂ«n temeâ. Ky detaj Ă«shtĂ« familjar e mbase nuk ka rĂ«ndĂ«si, por gjithsesi pohon njĂ« tĂ« vĂ«rtetĂ«. Galeria KombĂ«tare e Arteve TiranĂ« e dinte se nĂ« shtĂ«pinĂ« e Orsolina ĂobĂ«s ndodheshin dhe vepra tĂ« tjera tĂ« Idromenos. Rin Andrakja, qĂ« mban emrin e dajĂ«s, Monsinjorit Ernest Ăoba, me tĂ« cilin shoqĂ«roheshim nĂ« fĂ«mini dhe nĂ« rini, mĂ« kujtoi sĂ« fundi tĂ«rĂ« peripecitĂ« qĂ« kishin tĂ« bĂ«nin me portretin e dajĂ«s, por dhe familjen e vet. Pas ndalimit tĂ« fesĂ« ku Kisha e Madhe nĂ« ShkodĂ«r pĂ«soi fatin e keq tĂ« bĂ«hej pallat sporti, Dom Ernest Ăoba, Arkipeshkvi i KishĂ«s Katolike nĂ« ShqipĂ«ri, u largua nga Qela (rezidenca e klerikĂ«ve katolikĂ«) ku mbante dhe portretin e bĂ«rĂ« nga daja i vet Kol Idromeno. AtĂ« e kishte si gjĂ« tĂ« shtrenjtĂ«. Mbaj mend se jo shumĂ« kohĂ« mĂ« parĂ«, nĂ« vjeshtĂ« 1966, kur isha me leje nga ushtria, shkova pĂ«r tĂ« takuar Dom Erneston nĂ« QelĂ«. ShoqĂ«ruesi qĂ« bĂ«nte detyrĂ«n e portierit, mĂ« çoi nĂ« paradhomĂ«n e apartamentit tĂ« Dom Ernestos dhe aty nĂ« mur qĂ«ndronte pikĂ«risht portreti pĂ«r tĂ« cilin po flasim. Pas mbylljes sĂ« kishave, Dom Ernesto u detyrua tĂ« jetonte me familjen e motrĂ«s GjyljanĂ«, e cila kishte dy fĂ«mijĂ«, Toninin dhe Rinin. Burrin e kishte italian dhe ai ishte riatdhesuar. Ishin katĂ«r persona nĂ« familje dhe jetonin nĂ« njĂ« shtĂ«pi shtetĂ«rore me qira. Ishin nĂ« gjendje tĂ« vĂ«shtirĂ« ekonomike. Dom Ernesto ishte i sĂ«murĂ«, merrte ilaçe, gjĂ« qĂ« e vĂ«shtirĂ«sonte akoma mĂ« shumĂ« gjendjen. Djali i madh, Tonini, ishte mĂ«sues nĂ« fshatrat e PukĂ«s. Dom Ernestoja i tha njĂ« ditĂ« Toninit se, meqĂ« kushtet janĂ« tĂ« vĂ«shtira tĂ« shikonte se mos e blenin nĂ« TiranĂ« portretin qĂ« i kishte ba daja KolĂ«. Tonini kishte shkuar nĂ« GalerinĂ« e Arteve dhe ata ia kishin mbajtur pĂ«r tâi bĂ«rĂ« ekspertizĂ«n dhe vlerĂ«simin. Po kjo donte shumĂ« muaj i kishin thĂ«nĂ«. NdĂ«rkohĂ« kishte ndodhur njĂ« ngjarje dhe fati i Toninit ishte i pĂ«rcaktuar tashmĂ«. Kur arrestuan Gjyljana Ăoba Andrakia, hetuesit dhe policia e kishin bastisur shtĂ«pinĂ«. Diku sirtarĂ«ve kishin gjetur njĂ« fletore me vjersha rinore tĂ« Tonin Andrakes. I morĂ«n fshehurazi, i analizuan sipas programit pĂ«r tĂ« zbuluar armiq dhe i konsideruan pesimiste, prandaj u arrestua po atĂ« ditĂ« dhe dĂ«nua edhe ai si e Ă«ma me akuzĂ«n âpĂ«r agjitacion e propagandĂ« kundĂ«r pushtetit popullorâ. Mesa duket sigurimi komunist ia kishte vĂ«nĂ« syrin kĂ«saj familjeje pĂ«r ta shkatĂ«rruar. Nuk mjaftuan me kaq. GjĂ«ma kĂ«saj herĂ« do tĂ« binte mbi pjesĂ«tarin e tretĂ« tĂ« familjes, Dom Erneston. Rin Andrakia mbeti vetĂ«m nĂ« familje. Por edhe atĂ« nuk do ta kursenin. E internuan nĂ« Dragot tĂ« Elbasanit. Rini tregon se pasi kishte bĂ«rĂ« katĂ«r vjet internim nĂ« fshat, i afruan lirimin njĂ« vit para kohe me kusht qĂ« tĂ« jetonte aty e tĂ« mos ikte nĂ« ShkodĂ«r. NjĂ« dinakĂ«ri e pashoqe kjo pĂ«r tâi shpĂ«rbĂ«rĂ« familjet katolike shkodrane qĂ« ata tĂ« mos ktheheshin mĂ« nĂ« vendlindje. Kur isha nĂ« gjysmĂ« lirie, tregon Rini, i kishte ardhur njĂ« letĂ«r. Aty thuhej se njĂ« pjesĂ«tar i familjes Andrakia kishte lĂ«nĂ« para katĂ«r vjetĂ«sh njĂ« portret nĂ« pikturĂ« pĂ«r ta vlerĂ«suar dhe duhej tĂ« vinte pĂ«r ta mbyllur çështjen. VetĂ« Rini nuk e dinte se pĂ«r cilĂ«n pikturĂ« bĂ«hej fjalĂ«. Kur shkoi nĂ« GalerinĂ« e Arteve, i thanĂ« se kemi njĂ« pikturĂ« tĂ« familjes tuaj. âKanĂ« kaluar vite e nĂ« bazĂ« tĂ« rregullit nĂ«se edhe mĂ« tej nuk interesohej njeri vepra konfiskohej nga shtetiâ. Rini ishte nĂ« dilemĂ«. Kaq halle kishte mbi supe, pjesĂ«tarĂ« tĂ« familjes burgjeve e vetĂ« nĂ« internim, sa nuk e vuri fare nĂ« sy problemin e pikturĂ«s. U tha ta gjykonin ata si ekspertĂ« qĂ« ishin. âDo tĂ« japim njĂ« sasi tĂ« vogĂ«l lekĂ«shâ, ia prenĂ« shkurt. Rini hezitoi dhe u shpreh se mĂ« mirĂ« do tĂ« merrte pikturĂ«n se nuk mund tĂ« vendoste ai pĂ«r shitjen e saj. MirĂ«, i thanĂ«, tĂ« vinte ai qĂ« e ka dorĂ«zuar. VetĂ«m atij ia jepnin. Rini u tha hapur se prurĂ«si ishte i vĂ«llai qĂ« ndodhej nĂ« burg. AtĂ«herĂ« gjithçka ndryshoi. MeqĂ« ai nga burgu nuk vinte, vepra konfiskohej e mbetej pronĂ« e galerisĂ«. ĂĂ«shtja ishte kopsitur aq mirĂ« nga aparatçikĂ«t. Shkuan nĂ« MinistrinĂ« e Arsimit e pas disa sorollatjeve ia thanĂ« hapur, merr ca para se kjo vepĂ«r nuk iu kthehet mĂ«. âDhe sa mĂ« ofruan, tregon Rini, - dymijĂ« lekĂ« tĂ« asaj kohe. Sa pĂ«r tĂ« blerĂ« njĂ« metĂ«r stof pĂ«r pantallona.â KĂ«shtu portreti i dajĂ«s qĂ« tashmĂ« kishte vdekur nĂ« burg, kujton Rin Andrakia, i cili sot e ndan jetĂ«n mes ItalisĂ« dhe ShqipĂ«risĂ«, mbeti nĂ« GalerinĂ« KombĂ«tare tĂ« Arteve pĂ«r njĂ« copĂ« bukĂ« internimi. Tani çfarĂ« ka kĂ«tu pĂ«r tâu pĂ«rpjekur e stĂ«rmunduar se kush Ă«shtĂ« nĂ« kĂ«tĂ« portret kur gjithçka flet pĂ«r dom Ernest ĂobĂ«n, martirin e fesĂ« katolike, i lindur nĂ« ShkodĂ«r mĂ« 16 shkurt 1913, i arrestuar mĂ« 29 prill tĂ« vitit 1976, dĂ«nuar pa asnjĂ« fakt me 25 vjet heqje lirie, vrarĂ« me injeksion nĂ« spitalin e burgut tĂ« TiranĂ«s mĂ« 8 janar tĂ« vitit 1980. Mbeten lapidare fjalĂ«t qĂ« iu thoshte gjykatĂ«sve: âE kam urryer, e urrej e do ta urrej komunizmin sa tĂ« kem frymĂ«!â. ShĂ«nojani kĂ«to fjalĂ« tĂ« martirit poshtĂ« portretit qĂ« i bĂ«ri daja i vet Kol Idromeno, aty nĂ« GalerinĂ« KombĂ«tare tĂ« Arteve nĂ« TiranĂ«. Ai Ă«shtĂ« njĂ« portret i identifikuar qĂ« kur Ă«shtĂ« krijuar nĂ« vitin 1927. Dhe pĂ«r ta mbyllur, bash pĂ«r kĂ«tĂ« na venĂ« punĂ«t mbarĂ« ne shqiptarĂ«ve, se kemi kĂ«shilltarĂ« qĂ« bĂ«jnĂ« âzbulimeâ dhe njĂ« mjeshtri tĂ« madh si Kol Idromeno, qĂ« na ka dhuruar njĂ« âXhokondĂ«â shqiptare dhe njĂ« âDasĂ«m shkodraneâ, tâi vĂ«mĂ« nĂ« dyshim talentin. O Tempera, o Mores!
31 tetor 2022
