01 August 2014

🔴 Shkodrania aktore e parë e Turqisë- nga Kolec Traboini



  SHKODRANIA AKTORE E PARĂ‹ E TURQISĂ‹
Shkruar nga KOLEC TRABOINI
 
NĂ« kohĂ«n kur zhvillohej lufta nĂ« KosovĂ«, nĂ« shtĂ«pinĂ« time nĂ« Boston,  ndiqja gjithçka qĂ« botohej nĂ« shtypin amerikan pĂ«r shqiptarĂ«t. Duke lexuar njĂ« gazetĂ« tĂ« vogĂ«l qĂ« dilte pĂ«r artistĂ«t nĂ« Hollivud, ndesha nĂ« intervistĂ«n e Eliza Dushkut, e lindur kjo nĂ« Boston nĂ« vitin 1980,  qĂ« atĂ«herĂ« ishte vetĂ«m 19 vjeçare dhe krejt e panjohur nĂ« ShqipĂ«ri. Ajo i kishte thĂ«nĂ«  gazetares amerikane se jam e trishtuar pĂ«r vuajtjet e shqiptarĂ«ve tĂ« KosovĂ«s edhe me shkakun se prejardhja ime Ă«shtĂ« prej atij vendi. Pasi kĂ«rkova nĂ«pĂ«r numura telefonash e shtĂ«pitĂ« e shqiptarĂ«ve nĂ« Boston rashĂ« nĂ« gjurmĂ«t e babait tĂ« saj Filip Dushkut me origjinĂ« nga Korça, madje krejt saktĂ« me shtĂ«pi tĂ« gjyshĂ«rve nĂ« rrugĂ«n Fan Noli. PĂ«rgatita njĂ« shkrim tĂ« cilin  dĂ«rgova nĂ« revistĂ«n “Klan” me titull “Eliza shqiptare e Hollivudit”. Me kĂ«tĂ« botim publiku shqiptar mĂ«soi pĂ«r herĂ« tĂ« parĂ« pĂ«r aktoren me origjine shqiptare. TashmĂ« ky fakt Ă«shtĂ« i njohur, i vjetĂ«r, ai shkrim mbase Ă«shtĂ« harruar krejt , por gjithsesi Ă«shtĂ« njĂ« prej kujtimeve tĂ« mia tĂ« bukura nĂ« gazetari sepse lidhet edhe me profesionin tim si kineast.  Krejt rastĂ«sisht, 15 vjet mĂ« pas zbulimit tĂ« Eliza Dushkut, rashĂ« nĂ« gjurmĂ«t e njĂ« aktorja tjetĂ«r, e cila ndryshe prej Eliza Filip Dushkut, kjo aktore e panjohur kishte lindur nĂ« ShkodĂ«r. Tani le tĂ« shohim kush Ă«shtĂ« kjo aktore me emĂ«r tĂ« madh nĂ« Turqi por qĂ« nuk njihet as nĂ« ShqipĂ«ri dhe mjerisht Ă«shtĂ« harruar krejt edhe nĂ« vendlindjen e saj nĂ« ShkodĂ«r.

 NjĂ« shkodrane me emrin Habibe Molla

NĂ« familjen shkodrane tĂ« njĂ« ushtaraku mĂ« 16 korrik tĂ« vitit 1906 lindi njĂ« vajzĂ« tĂ« cilĂ«s, sipas kartelĂ«s sĂ« Sinematekes turke,  i vunĂ« emrin Habibe Molla, njĂ« mbiemer mjaft i njohur edhe sot e kĂ«saj dite nĂ« qytetin e ShkodrĂ«s. Ishte njĂ« fĂ«mijĂ« i bukur, i shkathĂ«t e lojcak qĂ« u bĂ« gĂ«zimi jo vetĂ«m i shtĂ«pisĂ«, i prindĂ«rve te vet  por edhe i komshinjve. NjĂ« vogĂ«lushe  qĂ« sillte kudo gĂ«zim dhe e donin tĂ« gjithĂ«. Po ai gĂ«zim fĂ«minor i shkodranes sĂ« vogĂ«l do tĂ« ndĂ«rpritej me njĂ« tragjedi qĂ« pĂ«r moshĂ«n qĂ« kishte nuk e kuptonte se gjithçka do tĂ« kthehej nĂ« rrjedhĂ«n e jetĂ«s sĂ« saj,  pĂ«r tĂ« ikur pĂ«rgjithmonĂ« larg vendlindjes. NĂ« vitin 1909  vritet babai i saj. Nuk kemi arritur ti mĂ«sojmĂ« emrin e babait por mbiemri i tij Ă«shtĂ« Molla. Nuk dimĂ« nĂ« çfarĂ« rrethanash por tĂ« dhĂ«nat thonĂ« se ishtĂ« vrarĂ« nĂ« krye tĂ« detyrĂ«s dhe konsiderohej nga  shteti osman si dĂ«shmor. Halideja do jetonte edhe mjaft kohĂ« nĂ« ShkodĂ«r derisa gjyshi i saj vĂ«ndosi tĂ« lĂ«rĂ« ShkodrĂ«n e tĂ« shkonte nĂ« Stamboll me ndihmĂ«n e njĂ« koloneli tĂ« ushtrisĂ« me emrin Salih. NĂ«na e vogĂ«lushes duhet tĂ« ketĂ« mbetur nĂ« ShkodĂ«r  por nĂ« tĂ« dhĂ«nat biografike  nuk thuhet se si ndodhi qĂ« vajza u shkĂ«put nga nĂ«na e saj.  Habibes sĂ« vogĂ«l i mungonin shumĂ« gjĂ«ra nĂ« Stamboll, sĂ« pari i mungonin prindĂ«rit, i mungonin fĂ«mijĂ«t me tĂ« cilĂ«t loste e gĂ«zohej. Kjo nuk po ndodhte nĂ« Stamboll e fĂ«mijĂ«ria e saj sikur kishte humbur.  NĂ« Stamboll kishte mĂ« shumĂ« njerĂ«z nĂ«pĂ«r rrugĂ«,  por nuk kishte tĂ« njohur, nuk gĂ«zonte ato pĂ«rkĂ«dheli qĂ« ua bĂ«jnĂ« jetĂ«n mĂ« tĂ« bukur dhe  i rrisin fĂ«mijĂ«t. Asaj i kishin ndrruar edhe emrin, nuk njihej mĂ« me emrin Habibe por me emrin e ri Halide. Pa shkuar gjatĂ« shkodranes sĂ« vogĂ«l qĂ« rrinte e vetmuar nĂ« njĂ« qytet tĂ« madh i vdes edhe gjyshi pĂ«r ta lĂ«nĂ« krejt tĂ« vetĂ«m. TashmĂ« ajo nuk kishte mĂ« ku tĂ« shkonte dhe nuk e dinte tĂ« ardhmen e saj. Ju sigurua njĂ« pension jetese pĂ«r babain e vrarĂ«. I japin bursĂ« pĂ«r shkollĂ« dhe rritet nĂ« konviktet e shkollĂ«s.

Nga Shkodra e Shqipërisë në Shkodrën e Bosforit

Pasi diplomohet nĂ« shkollĂ«n e mesme ajo u emĂ«rua mĂ«suse shkolle  nĂ« Uskudar . Ja vlen tĂ« ndalemi nĂ« kĂ«tĂ« rajon tĂ« Stambollit nĂ« ngushticĂ«n e Bosforit sepse emri i kĂ«tij rajoni me njĂ« popullsi afro njĂ« milion  banorĂ« ka tĂ« njĂ«jtin emertim historik siç e ka edhe Shkodra, Scutari. Ky emĂ«rtim i kĂ«tij rajoni Ă«shtĂ« bĂ«rĂ« herĂ«t sepse ai Ă«shtĂ« njĂ« qytet i lashtĂ«, shumĂ« kohĂ« para se tĂ« themelohej KostandinopojĂ« . Scutari  u themelua  aty nga shekulli i  7-tĂ«  para  Krishtit, fillimisht me emrin “Qyteti i ArtĂ«”. Ky emĂ«rtim ka disa tĂ« dhĂ«na, por njĂ« historian i lashtĂ« grek  shkruan se ky qytet e mori emrin Krisopolis/Qytet i ArtĂ« sepse perandoria perse kishte atje njĂ« thesar tĂ« madh tĂ« fshehur ose sepse ky qytet lidhej me Agamemnonin dhe tĂ« birin Krises. Por sipas njĂ« shkrimtar tjetĂ«r i shekullit tĂ« 18-tĂ« qyteti e ka marrĂ« emrin i ArtĂ« pĂ«r shkak tĂ« pĂ«rsosmĂ«risĂ« sĂ« portit tĂ« saj. Qyteti Ă«shtĂ« pĂ«rdorur si njĂ« port dhe kantier detar dhe kishte njĂ« pozicion i rĂ«ndĂ«sishĂ«m  dhe Ă«shtĂ« bĂ«rĂ« arenĂ« e luftĂ«rave mes grekĂ«ve dhe persĂ«ve.
NĂ« vitin 324, nĂ« kĂ«tĂ« qytet  u zhvillua beteja mĂ« e rĂ«ndĂ«sishme dhe pĂ«rfundimtare mes Konstantinit I, perandor i PerĂ«ndimit, dhe Licinius, perandorit romak  tĂ« Lindjes, nĂ« tĂ« cilĂ«n Konstantin e mundi  Licinius. Kur Konstandini i njohur pĂ«r prejardhjen e tij Ilire, krijoj kryeqytetin e perandorisĂ« Bizantine me emrin e tij, Krisopolit  i humbi  rĂ«ndĂ«sia e mĂ«parshme dhe u bĂ« periferi megjithĂ«se mbeti i rĂ«ndĂ«sishĂ«m gjatĂ« gjithĂ« periudhĂ«s bizantine, sepse tĂ« gjitha rrugĂ«t tregtare nĂ« Azi fillonin atje, dhe tĂ« gjitha njĂ«sitĂ« e ushtrisĂ« bizantine qĂ«  drejtoheshin pĂ«r nĂ« Azi   mblidheshin  pikĂ«risht atje. NĂ« shekullin e 12-tĂ«, qyteti ndryshoi  emrin e tij nĂ« Skoutarion –Scutari,  emĂ«r qĂ« kishte edhe  pallati i perandorit aty pranĂ«. NĂ« 1338 udhĂ«heqĂ«si osman Orhan Gazi mori Skutarin, duke i dhĂ«nĂ« mundĂ«si osmanĂ«ve tĂ« kenĂ« njĂ« bazĂ« fare pranĂ« KonstandinopojĂ«s.
Sa i pĂ«rket emĂ«rtimin besohet se emri Scutari, siç e kishte edhe Shkodra, do tĂ« thotĂ« "lĂ«kurĂ« tĂ« papĂ«rpunuara".  Ă‹shtĂ« i njohur fakti se edhe Shkodra e ShqipĂ«risĂ« ka qĂ«nĂ« njĂ« qĂ«nder ku mblidheshin lĂ«kurĂ« tĂ« kafshĂ«ve tĂ« pyllit dhe tregtoheshin nĂ« Venedik e gjetkĂ« pĂ«rmes anijeve tregtare qĂ« kalonin nĂ« BunĂ«n e lundrueshme aso kohe.  TĂ« tjerĂ«t tĂ« cilĂ«t e shkuan nĂ« atĂ« zonĂ« e kanĂ« quajtur atĂ« edhe EksĂĽdar ose Escutaire.
NĂ« kohĂ«n kur shkoi aty Habibe Molla, kjo periferi e Stambollit ishte pjesa mĂ« karakteristike, me rrugica tĂ« shtrembra e shtĂ«pitĂ« e vogla prej druri, me dyqane tĂ« shumta artizanale. Po kĂ«tu ishte dhe vendi i varrezave tĂ« mĂ«dha e tĂ« moçme tĂ« Stambollit, duke pĂ«rfshirĂ«  ato myslimane por edhe hebraike dhe tĂ« krishtera.
NĂ« kĂ«tĂ« qytet aq te ngjashĂ«m me ShkodrĂ«n e vendlindjes sepse rrethohej dhe ky me ujĂ«ra, madje nĂ« vitin 1910 qarkullonte njĂ« kartolinĂ«  nĂ« Stamboll por edhe nĂ« ShqipĂ«ri nĂ« tĂ« cilĂ«n qenĂ« bashkuar pamjet e kĂ«tyre dy qyteteve me emrin Scutari tĂ« cilĂ«t dhe nĂ« imazh aq shumĂ« ishin tĂ« pĂ«rafĂ«rt. NĂ« Scutarin e Bosforit Habibe Molla, do tĂ« pĂ«sonte njĂ« tjetĂ«r tragjedi. Kur ishte mĂ«suese shkolle  kishte  rĂ«nĂ« nĂ« dashuri dhe u martua me njĂ« tregtar pambuku.  Dhe ishte fare e re nĂ« moshĂ«. Po muajt e martesĂ«s  i kaluan shumĂ« shpejt. Fati tragjik sikur e ndiqte hap pas hapi nĂ« jetĂ«n e saj plot dhimbje e humbje.  Ashtu siç i kishte ndodhur vrasja e babait kur ishte 3 vjeç, vetĂ«m tetĂ« muaj pas martesĂ«s sĂ« saj dhe kur ndjehej mĂ« e lumtur se kurrĂ« i vdes burri.  TashmĂ« ajo e shihte tĂ« ardhmen mĂ« tĂ« zezĂ« se kurrĂ«.

Aktorja e parë e Turqisë

NĂ« vitin 1923 ishte krijuar nga Sadi Fikret  njĂ« grup teatror i lĂ«vizshĂ«m qĂ« aso kohe ishin aq shumĂ« tĂ« preferuar. Nuk vinte spektatori nĂ« teatĂ«r por shkonte teatri shetitĂ«s fshat nĂ« fshat e qytet nĂ« qytet. Shumica e shfaqjeve ishin skeçe e vodevile, kryesisht skena humori. E rekomanduar nga njĂ« i afĂ«rt, drejtuesi i trupĂ«s sĂ« teatrit shĂ«titĂ«s  e pranon pĂ«r njĂ«  turne nĂ« Izmir.  Shfaqjet teatrore  nĂ« atĂ« kohĂ« nuk kishin aktore femra. Ishim meshkujt qĂ« losnin rolet e femrave. Kjo ka ndodhur edhe nĂ« ShqipĂ«ri deri vonĂ«. Habibe Molla, tashme me emrin  Halide Piskin, kishte njĂ« natyrĂ« pak e zymtĂ«. Ishte pikĂ«risht jeta e saj pa dashurinĂ« prindĂ«rore  dhe me fatkeqĂ«si nĂ« jetĂ« qĂ« e bĂ«nin tĂ« ishte hijerĂ«ndĂ«. Dhe krejt ndryshe prej moshĂ«s qĂ« kishte, roli qĂ« i dhanĂ« ishte ai i njĂ« halle, e cila  kishte si karakteristikĂ« tĂ« folurĂ«n hundore tĂ« forte, tip tĂ« cilin ajo e realizoi shumĂ« bukur dhe qĂ« do ta vazhdonte pĂ«r vite tĂ« tĂ«ra si personazh nĂ« situata tĂ« panumĂ«rta dhe nĂ« gjini tĂ« ndryshme si nĂ« teatĂ«r por edhe nĂ« emisionet e radios. MirĂ«po nĂ« vitin 1925 ndodhi qĂ« grupi i teatrit lĂ«vizĂ«s nuk mundi tĂ« vazhdonte veprimtaritĂ«.  MeqĂ« ishte e para aktore e skenĂ«s e morĂ«n pa shumĂ« hezitim nĂ« Teatrin e Stambollit.
NĂ« vitin 1933 ajo u bĂ« shumĂ« e njohur me rolet e veta nĂ« filma dhe njĂ« aktore e kĂ«rkuar. Madje nĂ« kronikat e kohĂ«s shkruhej se spektatorĂ«t u dyndeshin nĂ« tĂ« gjitha kinematĂ« e vendit pĂ«r tĂ« parĂ« lojĂ«n brilante tĂ« Halide Piskin. Kalon njĂ« periudhĂ« tĂ« vĂ«shtirĂ« dhe detyrohet tĂ« punojĂ« nĂ« radio gjithnjĂ« me tipin humoresk qĂ« kishte krijuar, me skeçe e humore tĂ« cilat i pĂ«rgatiste vetĂ«. Ajo konsiderohej gjithashtu edhe si njĂ« krijuese shumĂ« e mirĂ« e  materialeve letrare tĂ« skenĂ«s.
NĂ« vitin 1944  pasi qĂ« kishte punuar nĂ« kompani tĂ« ndryshme teatrore u kthye sĂ«rish nĂ« teatrin e Qytetit tĂ« Stambollit duke u bĂ«rĂ« njĂ« nga aktoret kryesore.
Ajo ka njĂ« repertor tĂ« gjĂ«rĂ« si aktore por edhe si  shkrimtare filmi si nĂ« “Kivircik PASA” (1941),/ “Duvaksiz Gelin” (1942) dhe “DĂĽgĂĽn gecesi “(1933).  Ne  Filmografine per Halide Piskin mund te rradhisim edhe :  "Kafes Arkasında" (1930),  "Fermanlı Deli Hazretleri" (1930), "Kafatası" (1932),  "Yanlışlıklar Komedyası" (1938),  "Anna Karenina" (1939) , "LĂĽkĂĽs Hayat" 1950,  "Yelpaze" (1955),  "Kızımın Başına Gelenler" (1958) , "Bir Kilo Namus" (1959).
Filmi i saj i fundit i Halide Piskin  ishte "ÇfarĂ« ka ndodhur me vajzĂ«n time",  pĂ«r tĂ« cilin ka shkruar edhe skenarin. Ishte njĂ« aktore e madhe, e talentuar, e kompletuar si artiste por edhe autore e shume shkrimeve e skenarĂ«ve, skeçeve, artistja e parĂ« e varieteteve nĂ« Turqi, e konsideruar njĂ« talent i madh, i jashtĂ«zakonshĂ«m dhe i papĂ«rsĂ«ritshĂ«m. Edhe pse pa arsimimin e duhur profesional pĂ«r skenĂ«, arriti tĂ« bĂ«het aktorja e parĂ« dhe mĂ« e njohura nĂ« Turqi. Dhe pĂ«r mĂ« tej edhe  pse e kish ndjekur fati i keq nĂ« jetĂ«, nĂ« skenĂ« ajo ngjallte aq  shumĂ« humor, aq shumĂ« dritĂ« e besim tek njerĂ«zit tĂ« cilĂ«t e donin shumĂ«. Siç mbeti e vetmuar nĂ« fĂ«mini  nĂ« ShkodĂ«r ashtu i shkoi jeta,  gjithsĂ«si njĂ« jetĂ« e vrullĂ«shme artistike, pasiononte, me njĂ« individualitet tĂ« spikatur, kurrĂ« pa u shkĂ«putur  nga skena e teatrit apo ekrani i filmit.
U nda nga jeta për shkak të dëmtimin të veshkave në moshen 53 vjeçare, me 1 nëntor 1959 në qytetin e Stambollit. Filmat e saj në Turqi edhe sot e kësaj dite shihen dhe admirohen, aq shumë ka lënë gjurmë në kinematografinë turke artistja e madhe që lindi në qytetin e Shkodrës, Halide Piskin.


Kontribut i madh dhe njohje e vogël e vlerave që ka nxjerrë kombi shqiptar për popujt e tjerë.

Ă‹shtĂ« pĂ«r tĂ« ardhur keq qĂ« nuk ka veprimtari kulturore tĂ« ndĂ«rsjellta mes tĂ« dikastereve tĂ« kulturĂ«s, shoqatave artistike qĂ« do tĂ« ndikonin nĂ« krijimin e njĂ« klime tĂ« tillĂ« qĂ« tĂ« mĂ«sohej mĂ« mirĂ« kontributi shqiptar nĂ« kulturĂ«n e popullit turk, por edhe nĂ« tĂ« gjithĂ« popujve e tjerĂ« ballkanikĂ«. KujtojmĂ« se shqiptari Abedin Dino Ă«shtĂ« njĂ« figurĂ« e madhe e artit, piktor, kineast, poet,  tĂ« cilit i kanĂ« kushtuar edhe monumente nĂ« Turqi,  siç vĂ«llait i tij Ali Dino , konsiderohet  karikaturisti i parĂ« mĂ« i kompletuar nĂ« Greqi dhe  ka qenĂ« deputet nĂ« parlamentin grek si dhe themelues i shoqatĂ«s sĂ« parĂ« tĂ« karikaturistĂ«ve greke. Apo se  Eleni Bukura piktorja e parĂ« femĂ«r nĂ« Greqi Ă«shtĂ« njĂ« arvanitase,  Niko Egonopulos, njĂ« piktor i madh me dimensione panevropiane  Ă«shtĂ« arvanitas, pra me gjak shqiptar. A doni tju rithem se dritĂ«n e Rilindjes Evropiane e ka pĂ«rhapur nĂ« Rusi njĂ« shqiptar nga Arta, nxĂ«nĂ«s e dishepull i Girolamo Savonarola,  rilindĂ«sit tĂ« madh italian qĂ« ka njĂ« monument nĂ« Firence? Po le tĂ« kalojmĂ« nĂ« tĂ« sotmen,   se njĂ«ri nga aktorĂ«t mĂ« tĂ« mĂ«dhenj tĂ« filmit nĂ« Turqi Halit Ergenc, qĂ« interpreton sulltan  Sulejmanin, Ă«shtĂ« me prejardhje shqiptare, çfarĂ« e deklaron me krenari nĂ« media: “MĂ« duhet tĂ« them qĂ« tĂ« parĂ«t e mi nga ana e mamasĂ« sime nĂ« periudhĂ«n osmane kanĂ« ardhur nĂ« Turqi, ... mund tĂ« them me plot gojĂ«n qĂ« edhe nĂ« damarĂ«t e mi ka gjak shqiptari. UnĂ« dua tĂ« pĂ«rshĂ«ndes gjithĂ« ShqipĂ«rinĂ«. Shpresoj qĂ« sa mĂ« shpejt tĂ« gjej mundĂ«sinĂ« tĂ« vizitoj tokĂ«n shqiptare dhe tĂ« njihem me ju”.
Besoj qĂ« Ă«shtĂ« e mjaftueshme tĂ« themi se atĂ« qĂ« nuk e bĂ«n politika nĂ« krijimin e njĂ« Ballkani Europian pĂ«r nga dimensionet e kulturĂ«s, mirĂ«kuptimit e paqĂ«s e bĂ«jnĂ« mĂ« sĂ« miri arti dhe kultura tĂ« cilat krijojnĂ« ura miqĂ«sie nĂ« mes tĂ« gjithĂ« popujve dhe duke i tejkaluar  kundĂ«rshtitĂ«, moskuptimet, atavizmat e mentalitetet e tĂ« shkuarĂ«s. PĂ«r MinistrinĂ« tonĂ« tĂ« KulturĂ«s dhe programet e saj do tĂ« kisha njĂ«  sugjerim, qĂ« vĂ«rtetĂ« ne dĂ«shirojmĂ« tĂ« shkojmĂ« nĂ« EuropĂ«, kemi  pasion pĂ«r kulturĂ«n perĂ«ndimore, flasim e pĂ«rkushtohemi gjerĂ« e gjatĂ« pĂ«r atĂ« frankofone, japim edhe fonde pĂ«rkthimesh pĂ«r kĂ«tĂ« tendencĂ« mbi bazĂ« shijesh personale,  por duhet tĂ« jemi open mind, e tĂ« mos bĂ«jmĂ« sikur nuk e dimĂ« qĂ« nĂ« kulturĂ« e art nuk ka prioritete gjeografika e as busulla tĂ« ngrira qĂ« tregojnĂ« veç njĂ« drejtim,  nĂ« art e kulturĂ« nuk ka as Jug e as Veri dhe as Lindje e as PerĂ«ndim. Gjithsesi, se pari e mbi gjithçka stimulohet arti e kultura kombĂ«tare bashkĂ«renduar kjo me afirmimin e kontributit shqiptar nĂ« popujt e tjerĂ«.

2014
WORLD POETICA CHANNEL
Editor: ©