 |
| NIKOLL DAKA |
KOINEJA E GJUHĂS SHQIPE
NjĂ« studiues i njohun si NikollĂ« Daka, njĂ« pinjoll nga Hoti i burrave kreshnikĂ«, i burgosun dy herĂ« nga diktatura, pĂ«rkthyesi i madh i latinishtes, siç e cilĂ«sonte Norber Jokli, nĂ« kohĂ«n kur mblidhej Kongresi i Drejtshkrimit 1972 nĂ« TiranĂ«, ai pikllueshĂ«m pĂ«r tragjedinĂ« qĂ« po ndodhte me tĂ« bukurĂ«n gegnishte dhe prej dhimbjes shkruante nĂ« ShkodĂ«r poemĂ«n âKoineja e Gjuhes Shqipeâ.
Nga KOLEC TRABOINI
Sot mĂ« tepĂ«r se kurrĂ« po flitet pĂ«r Gegnishten, madje deri nĂ« atĂ« shkallĂ« saqĂ« po shfaqet za edhe pĂ«r njĂ« sfidĂ« publike duke iu shmangur pĂ«rdorimit tĂ« Standartit (fjalĂ« shterpĂ« kjo) dhe pĂ«rdorun dialektin. Disa krijues nga Shkodra por edhe nga Kosova janĂ« pĂ«rpjekur tĂ« krijojnĂ« e botojnĂ«, dhe ia kanĂ« arritun. E vĂ«rteta Ă«shtĂ« se ata janĂ« pak, por kjo nuk do tĂ« thotĂ« se nesĂ«r nuk do tĂ« jenĂ« shumĂ«. NĂ« kĂ«to kushte si mund tĂ« jenĂ« tĂ« qetĂ« gjuhĂ«tarĂ«t. Si mund tĂ« vegjetojnĂ« nĂ«pĂ«r zyrat e tyre studiuesit. Pse nuk bahen tĂ« gjallĂ«, por vetĂ«m dalin kur duan tĂ« kundĂ«rshtojnĂ« edhe nĂ« shenjĂ«n mĂ« tĂ« vogĂ«l tĂ« pranimit tĂ« disa trajtave tĂ« gegnishtes siç Ă«shtĂ« ramia e Ă« (pa zanĂ«) nĂ« fjalĂ«formin apo diç tjetĂ«r duke e konsideruar atentat ndaj Standartit. Mjerisht kĂ«ta gjuhĂ«tarĂ« qĂ« janĂ« vetĂ« tĂ« standartizuar, u ka mbetun ora fiks nĂ« datĂ«n 24 nantor 1972, kur nĂ« praninĂ« e tanĂ« ByrosĂ« Politike nĂ« tribunĂ«, u ngulfosĂ«n nĂ« idenĂ« se gjithçka flet pĂ«r Tosknishten dhe asgjĂ« pĂ«r Gegnishten, duke ba atĂ« pĂ«r tĂ« cilĂ«n ishin thirrun, tĂ« ngrinin duart njĂ«zani ashtu si nĂ« çdo forum tjetĂ«r nĂ« ShqipĂ«ri. Kush mund tĂ« kundĂ«rshtonte? Ku mund tĂ« shkonte ai qĂ« do tĂ« guxonte tĂ« vinte nĂ« dyshim ato çâka thoshte Androkli Kostallari e Co. NjĂ« studiues i njohun si NikollĂ« Dakaj, njĂ« pinjoll nga Hoti i burrave kreshnikĂ«, i burgosun dy herĂ« nga diktatura, pĂ«rkthyesi i madh i latinishtes, siç e cilĂ«sonte Norber Jokli, nĂ« kohĂ«n kur mblidhej Kongresi i Drejtshkrimit 1972 nĂ« TiranĂ«, ai pikllueshĂ«m pĂ«r tragjedinĂ« qĂ« po ndodhte me tĂ« bukurĂ«n gegnishte dhe prej dhimbjes shkruante nĂ« ShkodĂ«r poemĂ«n âKoineja e Gjuhes Shqipeâ. Le tĂ« sjellim njĂ« fragment:
Mbet shtang atdheu, papritmas kur drejtshkrimi
na doli koinĂ©, qĂ« tjetĂ«r sâishte,
veç plot toskrishtja plus fjalën ranishte,
Kongresi mbar u tund nga shungullimi
e arbëresh, kosovarë, që lodhë mërgimi
e malli për atdhenë këputë i kishte,
brohoritën me të tjerët si ferishte
pa ua pre mendja se ku ishte synimi.
Gjuha e tri tâkatrave tĂ« kombit tonĂ«,
gegrishtja e lashtë, e humbi aty shtetsinë
pa të drejtë shkolle, shtypi, skene a fjale
as sâiu desh gja qĂ« bani aq jehonĂ«
e nâkulme tĂ« shqipes ia çoi letĂ«rsinĂ«:
një prej kryesisë e shpalli klerikale.
ĂfarĂ« mund tĂ« themi pra se krijimi i Standartit tĂ« vitit 1972 u ba nĂ« kushtet e njĂ« lirie tĂ« shprehjes sĂ« mendimit. Kurrsesi. Por e vĂ«rteta asht se ka kenĂ« nĂ« funksion demagogjia dhe konspiracioni i institucioneve duke pĂ«rdorun mashtrimin dhe ku nuk u ecte ai edhe imponimin. E kush na pengon tash ta pasurojmĂ« GjuhĂ«n Shqipe, kujtimi i njĂ« hije tĂ« vjetĂ«r me emrin Androkli Kostallari apo vetĂ« Enver Hoxha qĂ« e ka lanĂ« amanet qĂ« asnjĂ« fjalĂ« e gegnishte veç fjalĂ«s ranishte tĂ« mos pranohet sepse ai imponohej me qĂ«ndrimin qĂ« gjuhĂ«n e bĂ«jnĂ« fitimtarĂ«t. NĂ« kĂ«to kushte si do tĂ« ishte e mundur qĂ« Enver Hoxha ky diktator i madh, tĂ« lejonte tĂ« futen nĂ« Standart gjuha e gegĂ«ve, tĂ« atyre pra qĂ« kishte pushkatuar djegur e vrarĂ«, madje deri nĂ« kufijtĂ« e gjenocidit nĂ« MalĂ«sinĂ« e Madhe. Moskonsiderimi i gegnishtes ka kenĂ« shprehje e realitetit shqiptar tĂ« kohĂ«s kur popullsia gege, veçmas katolikĂ«t, ndjeheheshin tĂ« pĂ«rjashtuar nga tanĂ« sistemi qeverisĂ«s dhe nga piramida e shtetit lokal apo qendror. Kjo Ă«shtĂ« e vĂ«rteta, le ta kamuflojnĂ« si e sa sa tĂ« duan, por duke e fshehur tĂ« mos mendojĂ« kush se ajo ka dhembur apo ende dhemb mĂ« pak.
Duke ardhur në ditët e sotme duhet që çështjen e Standartit të krijuar në kushtet e diktaturës ta shohim me syrin e lirisë. Pra a do të ndodhte ashtu siç ndodhi nëse në këtë kongres do të ishin burrat e kombit shqiptar që u mblodhën në Kongres të Monastirit e të mos ishte hija e rëndë e diktatorit në atë sallë? Natyrisht që jo. Po çfarë mund të bëjmë ne në kushtet kur gjuhëtarët që e kanë mbetur e nuk dalin prej bunkerëve të standartit. Sepse e vërteta asht, siç thotë dhe studiuesi që e kaloi jetën burgjeve të diktaturës që toskërishtja e sjellë me imponim si standart ka jo pak ndikim edhe në fonetikë nga turqishtja, ndërsa gegnishtja duke kenë një gjuhë e folur në një terren të izoluem ku nuk shkelte kambë pushtuesi është krejt e natyrshme të ketë mbeturn e pastër ashtu siç ka ardh nga pellazgjikja dhe ilirishtja.
Dhe pikërisht kjo gjuhë e pasun dhe e pastër si krojet e maleve të sakrifikohet duke u pre me sëpatë nga trungu i shqipes. Një absurditet ky që ndodh veç në sisteme totalitare. Le të vazhdojmë me vargjet protestë të dizidentit Nikollë Daka:
Duke ardhur në ditët e sotme duhet që çështjen e Standartit të krijuar në kushtet e diktaturës ta shohim me syrin e lirisë. Pra a do të ndodhte ashtu siç ndodhi nëse në këtë kongres do të ishin burrat e kombit shqiptar që u mblodhën në Kongres të Monastirit e të mos ishte hija e rëndë e diktatorit në atë sallë? Natyrisht që jo. Po çfarë mund të bëjmë ne në kushtet kur gjuhëtarët që e kanë mbetur e nuk dalin prej bunkerëve të standartit. Sepse e vërteta asht, siç thotë dhe studiuesi që e kaloi jetën burgjeve të diktaturës që toskërishtja e sjellë me imponim si standart ka jo pak ndikim edhe në fonetikë nga turqishtja, ndërsa gegnishtja duke kenë një gjuhë e folur në një terren të izoluem ku nuk shkelte kambë pushtuesi është krejt e natyrshme të ketë mbeturn e pastër ashtu siç ka ardh nga pellazgjikja dhe ilirishtja.
Dhe pikërisht kjo gjuhë e pasun dhe e pastër si krojet e maleve të sakrifikohet duke u pre me sëpatë nga trungu i shqipes. Një absurditet ky që ndodh veç në sisteme totalitare. Le të vazhdojmë me vargjet protestë të dizidentit Nikollë Daka:
Ăâka paskajorja qĂ« tĂ« pĂ«rjashtohet
nga gjuha si nëpërkë, kur e përdor
shumica e kombit? Si, vallĂ«, kambĂ« e nâdorĂ«,
larmia e tingujve të varfërohet?
Për çka theksimi turk nuk zëvendsohet
nga tonet tona të bjeshkëve me borë,
atdheut e gjuhës që na i rrinë kurorë,
po gjuhĂ«ve tâhuaja jona urĂ« u shtrohet.
Kjo poezi na thotë shumëçka se Standarti u vendos dhunshëm jo thjesht për faktin se u diktua, se kjo tashmë është një e vërtetë e afirmueme sepse kurrgjë në diktaturë nuk bahet me vullnet të lirë, por në aspektin tjetër se proçesi i krijimit të standartit asht i përdhunshëm në mënyrën se si përjashton paskajoren kur këtë, siç e thotë Nikollë Dakaj, e përdor shumica e kombit.
Por spata i ka ra jo vetĂ«m aspekteve gramatikore, por nĂ« mĂ«nyrĂ« masive edhe leksikut. NĂ«n shĂ«mbĂ«llesĂ«n e lejimit tĂ« fjales ranishte do tĂ« mund tĂ« lejoheshin edhe mijĂ«ra fjalĂ« tĂ« tjera duke i zbutur fjalĂ«t e shqipes e duke i dhanĂ« muzikalitet e duke mos mbet skllevĂ«r tĂ« rotacionit. ĂshtĂ« e vĂ«rtetĂ« qĂ« tanĂ«sia e fjalĂ«ve nĂ« tosknishte tingllojnĂ« mĂ« tĂ« xhamta, me tingujt disi metaliktĂ« çfarĂ« gjuhĂ«tari Daka e konsideron nga ndikimi fonetik i turqishtes, e unĂ« mund tĂ« thosha edhe ndikim i greqishtes, pĂ«rkundrazi gegnishtja e mbetur nĂ« izolim shumĂ«shekullor ka qendru origjinale, e virgjĂ«r, asht ma ngrohtĂ« dhe e lakueshme, ka butĂ«si dhe tĂ« krijon mundĂ«si tĂ« mĂ«dha nĂ« krijimtari poetike. Mbaj mend qĂ« nĂ« fakultet si nĂ« atĂ« tĂ« gazetarisĂ«, por edhe tĂ« gjuhĂ« letĂ«rsisĂ«, studentĂ«t shpeshherĂ« thonin se e folura shkodranishte, pra zemra e gegnishtes, nĂ« gojĂ«n e djemve nuk tingĂ«llon dhe aq, por nĂ« gojĂ«n e vajzave Ă«shtĂ« marramendĂ«se. NjĂ« ndjesi tĂ« tillĂ« nuk ta krijon asnjĂ« dialekt tjetĂ«r. AtĂ«herĂ« pse gjithĂ« kjo alergji pĂ«r ta pĂ«rjashtu dialektin e muzave poetike shqiptare. Them kĂ«shtu edhe pĂ«r faktin se Gegnishtja letrare ka kenĂ« njĂ« fakt i kryem, ajo e ka provuar veten me njĂ« klasik si Gjergj Fishta, njĂ« mjeshtĂ«r tĂ« vargut si Ndre Mjeda, por ajo i tregoi mundĂ«sitĂ« e veta edhe tek letĂ«rsia moderne me Migjenin. NjĂ« gjeni si Migjeni asnjĂ«herĂ« nuk e ndjeu veten ngushtĂ« nĂ« gegnishten letrare bazuar nĂ« shkodranishten. PĂ«rkundrazi ajo e ndihmoi atĂ« jo vetĂ«m nĂ« artin krijues, por edhe me faktin se me Migjenin, Gegnishtja letrare mori dimension kombĂ«tar. Gegnishtja e Migjenit u bĂ« e kuptueshme nĂ« tĂ« gjithĂ« hapĂ«sirĂ«n shqiptare nĂ« Ballkan e mĂ« tepĂ«r. AtĂ«herĂ« kur kjo gegnishte letrare ta jep mundĂ«sinĂ« e lindjes sĂ« njĂ« poeti tĂ« madh tĂ« gjithĂ«pranuar si Ă«shtĂ« e mundun tĂ« bĂ«het pengesĂ« pĂ«r tĂ« tjerĂ«. Diktatura nĂ« mĂ«nyrĂ« tĂ« sforcueme ngriti kulte shkrimtarĂ«sh, veçmas tĂ« jugut me tĂ« cilĂ«t krijoi triumviratin e letĂ«rsisĂ« poetike (lexo politike), por asnjeri nuk arriti tâi afrohet Migjenit, i cili i sfidoi kohĂ«rat e mediokritetit duke mbetun po aq aktual dhe po aq i madhĂ«rishĂ«m me vargjet e tij herĂ«-herĂ« tĂ« mistershĂ«m pĂ«r nga ndĂ«rtimi i njĂ« universi qĂ« mban emrin e tij. PĂ«rderisa letĂ«rsia shqipe Ă«shtĂ« fatlume pĂ«r pasjen e njĂ« shkrimtari tĂ« madh si Migjeni, pse tĂ« mos jetĂ« edhe gegnishtja letrare ku ai hodhi shtat dhe u ndje mirĂ«. Duhet pranuar se gegnishtja letrare Ă«shtĂ« ajo zanĂ« qĂ« ushqeu me qumĂ«shtin e frymĂ«zimit gjenitĂ« e poezisĂ« shqipe e ne si mund ta lejojmĂ« tĂ« humbĂ« tĂ«rĂ« ky univers poetik shkodran? Prandaj them se nuk asht vonĂ«, por asht koha e duhun qĂ« tĂ« parashtrojmĂ« publikisht idenĂ« se kthimi i GjuhĂ«s Letrare Shqipe me fytyrĂ« nga gegnishtja asht e domosdoshme, asht jetike, asht e dobishme dhe askush dĂ«m prej saj nuk ka. KĂ«tĂ« bindje qĂ« kemi duhet ta manifestojnĂ«, duhet tĂ« tĂ«rheqim vĂ«mendjen publike, duhet tâi paraqesim dĂ«shirĂ«n tonĂ« qĂ« Gjuha Shqipe tĂ« jetĂ« e hapur e jo e mbyllur, qĂ« ne nuk do tĂ« reshtim sĂ« kĂ«rkuari njĂ« tĂ« drejtĂ« tĂ« ligjshme tĂ« mohuar prej njĂ« sistemi tĂ« dhunshĂ«m.
Ndoshta asht koha më e mirë që ne vimë prej trojeve të gegnisë, por edhe simpatizantët e saj që janë të shumtë në Shqipëri, Kosovë por edhe miq të huaj të kalojmë nga format e kërkesave individuale në shprehjen e kërkesave e dëshirave tona në mënyrë më të organizuar. Le ta shtrojmë çështjen neve që na dhemb, ne që shkruajmë përditë, sepse e kuptojmë se edhe ata që janë gjuhëtarë me burim prej gegnishtes sonë, nuk mundën të angazhohen dhe aq hapur për shkak se janë studiues të punësuar e do nuk do, kanë pengime. Por ne nuk na pengon asgjë, nuk jemi të varur ekonomikisht nga shteti, mund të dalim e të themi me kurajo fjalën tonë, madje duke dalë në skenë ne i ndihmojmë edhe ata gjuhëtarë që ndajnë me ne të njëjtin mendim, por veç ngurrojnë duke menduar se janë za në minoritet. Ka ardhur koha për gjuhën duhet bù e jo vetëm duke lshue zù! Le ta mbyllim me thirrjen e lëshuar nga poeti bash atëherë kur zhvillohej Kongresi i cili ndaloi dhe e përjashtoi Gegnishten nga trungu i Gjuhës shqipe dhe të bindim veten e të tjerët se koha për ndryshim ka ardhur.
Por spata i ka ra jo vetĂ«m aspekteve gramatikore, por nĂ« mĂ«nyrĂ« masive edhe leksikut. NĂ«n shĂ«mbĂ«llesĂ«n e lejimit tĂ« fjales ranishte do tĂ« mund tĂ« lejoheshin edhe mijĂ«ra fjalĂ« tĂ« tjera duke i zbutur fjalĂ«t e shqipes e duke i dhanĂ« muzikalitet e duke mos mbet skllevĂ«r tĂ« rotacionit. ĂshtĂ« e vĂ«rtetĂ« qĂ« tanĂ«sia e fjalĂ«ve nĂ« tosknishte tingllojnĂ« mĂ« tĂ« xhamta, me tingujt disi metaliktĂ« çfarĂ« gjuhĂ«tari Daka e konsideron nga ndikimi fonetik i turqishtes, e unĂ« mund tĂ« thosha edhe ndikim i greqishtes, pĂ«rkundrazi gegnishtja e mbetur nĂ« izolim shumĂ«shekullor ka qendru origjinale, e virgjĂ«r, asht ma ngrohtĂ« dhe e lakueshme, ka butĂ«si dhe tĂ« krijon mundĂ«si tĂ« mĂ«dha nĂ« krijimtari poetike. Mbaj mend qĂ« nĂ« fakultet si nĂ« atĂ« tĂ« gazetarisĂ«, por edhe tĂ« gjuhĂ« letĂ«rsisĂ«, studentĂ«t shpeshherĂ« thonin se e folura shkodranishte, pra zemra e gegnishtes, nĂ« gojĂ«n e djemve nuk tingĂ«llon dhe aq, por nĂ« gojĂ«n e vajzave Ă«shtĂ« marramendĂ«se. NjĂ« ndjesi tĂ« tillĂ« nuk ta krijon asnjĂ« dialekt tjetĂ«r. AtĂ«herĂ« pse gjithĂ« kjo alergji pĂ«r ta pĂ«rjashtu dialektin e muzave poetike shqiptare. Them kĂ«shtu edhe pĂ«r faktin se Gegnishtja letrare ka kenĂ« njĂ« fakt i kryem, ajo e ka provuar veten me njĂ« klasik si Gjergj Fishta, njĂ« mjeshtĂ«r tĂ« vargut si Ndre Mjeda, por ajo i tregoi mundĂ«sitĂ« e veta edhe tek letĂ«rsia moderne me Migjenin. NjĂ« gjeni si Migjeni asnjĂ«herĂ« nuk e ndjeu veten ngushtĂ« nĂ« gegnishten letrare bazuar nĂ« shkodranishten. PĂ«rkundrazi ajo e ndihmoi atĂ« jo vetĂ«m nĂ« artin krijues, por edhe me faktin se me Migjenin, Gegnishtja letrare mori dimension kombĂ«tar. Gegnishtja e Migjenit u bĂ« e kuptueshme nĂ« tĂ« gjithĂ« hapĂ«sirĂ«n shqiptare nĂ« Ballkan e mĂ« tepĂ«r. AtĂ«herĂ« kur kjo gegnishte letrare ta jep mundĂ«sinĂ« e lindjes sĂ« njĂ« poeti tĂ« madh tĂ« gjithĂ«pranuar si Ă«shtĂ« e mundun tĂ« bĂ«het pengesĂ« pĂ«r tĂ« tjerĂ«. Diktatura nĂ« mĂ«nyrĂ« tĂ« sforcueme ngriti kulte shkrimtarĂ«sh, veçmas tĂ« jugut me tĂ« cilĂ«t krijoi triumviratin e letĂ«rsisĂ« poetike (lexo politike), por asnjeri nuk arriti tâi afrohet Migjenit, i cili i sfidoi kohĂ«rat e mediokritetit duke mbetun po aq aktual dhe po aq i madhĂ«rishĂ«m me vargjet e tij herĂ«-herĂ« tĂ« mistershĂ«m pĂ«r nga ndĂ«rtimi i njĂ« universi qĂ« mban emrin e tij. PĂ«rderisa letĂ«rsia shqipe Ă«shtĂ« fatlume pĂ«r pasjen e njĂ« shkrimtari tĂ« madh si Migjeni, pse tĂ« mos jetĂ« edhe gegnishtja letrare ku ai hodhi shtat dhe u ndje mirĂ«. Duhet pranuar se gegnishtja letrare Ă«shtĂ« ajo zanĂ« qĂ« ushqeu me qumĂ«shtin e frymĂ«zimit gjenitĂ« e poezisĂ« shqipe e ne si mund ta lejojmĂ« tĂ« humbĂ« tĂ«rĂ« ky univers poetik shkodran? Prandaj them se nuk asht vonĂ«, por asht koha e duhun qĂ« tĂ« parashtrojmĂ« publikisht idenĂ« se kthimi i GjuhĂ«s Letrare Shqipe me fytyrĂ« nga gegnishtja asht e domosdoshme, asht jetike, asht e dobishme dhe askush dĂ«m prej saj nuk ka. KĂ«tĂ« bindje qĂ« kemi duhet ta manifestojnĂ«, duhet tĂ« tĂ«rheqim vĂ«mendjen publike, duhet tâi paraqesim dĂ«shirĂ«n tonĂ« qĂ« Gjuha Shqipe tĂ« jetĂ« e hapur e jo e mbyllur, qĂ« ne nuk do tĂ« reshtim sĂ« kĂ«rkuari njĂ« tĂ« drejtĂ« tĂ« ligjshme tĂ« mohuar prej njĂ« sistemi tĂ« dhunshĂ«m.
Ndoshta asht koha më e mirë që ne vimë prej trojeve të gegnisë, por edhe simpatizantët e saj që janë të shumtë në Shqipëri, Kosovë por edhe miq të huaj të kalojmë nga format e kërkesave individuale në shprehjen e kërkesave e dëshirave tona në mënyrë më të organizuar. Le ta shtrojmë çështjen neve që na dhemb, ne që shkruajmë përditë, sepse e kuptojmë se edhe ata që janë gjuhëtarë me burim prej gegnishtes sonë, nuk mundën të angazhohen dhe aq hapur për shkak se janë studiues të punësuar e do nuk do, kanë pengime. Por ne nuk na pengon asgjë, nuk jemi të varur ekonomikisht nga shteti, mund të dalim e të themi me kurajo fjalën tonë, madje duke dalë në skenë ne i ndihmojmë edhe ata gjuhëtarë që ndajnë me ne të njëjtin mendim, por veç ngurrojnë duke menduar se janë za në minoritet. Ka ardhur koha për gjuhën duhet bù e jo vetëm duke lshue zù! Le ta mbyllim me thirrjen e lëshuar nga poeti bash atëherë kur zhvillohej Kongresi i cili ndaloi dhe e përjashtoi Gegnishten nga trungu i Gjuhës shqipe dhe të bindim veten e të tjerët se koha për ndryshim ka ardhur.
Kjo qe lavdia e gjuhës sonë dhe nderi
dhe për ta ngjit përsëri tek gurra,
nuk don kërthingla, por sokola e burra.
