MJERIMI I KËNGËS
Duke nuhatur dëshirën e publikut për gëzim, për pak më shumë dritë në mugëtirën moniste, dragumanët e diktaturës bënin kujdes që kënga të kthehej në një agjitatore e flaktë e idealeve të zbërdhylta të partisë monstër në pushtet.
Nga K. P. Traboini
Repertori gjigand i këngës së muzikës së lehtë të socrealizmit skematik shqiptar, që në festivalet e para me krijime të vjetëruara tashmë e deri ndër të vonët, shfaqet si një humbellë në muzikën shqiptare, pika me e dobët e saj, mungesa e origjinalitetit, me kurrfarë jehone në vendet e tjera, ndryshe prej ballkanasve të tjerë, që kanë arritur të kenë suksese në festivalet europiane apo e kanë bërë këngën e vet të njohur në kontinent e më gjerë. Mund të thuhet se muzika sinfonike, ajo operistike, interpretimi i klasikes në skenën e Teatrit të Operas dhe Baletit kanë patur suksese dhe emra të mëdhej kanë hyrë në fondin e artë të kulturës sonë kombëtare. Mirëpo, duke qenë se frekuentimi i saj bëhej prej një rrethi të ngushtë, kryesisht intelektualë, ajo nuk kishte jehonën e popullaritetin e muzikës së lehtë, e cila mjerisht ishte kthyer si një gazetë e përditëshme, nga ato që përçonin ideologjinë e shtetit diktaturë.
Duke nuhatur deshirën e publikut për gëzim, për pak më shumë dritë në mugëtirën moniste, dragumanet e diktaturës bënin kujdes që kënga të kthehej në një agjitatore e flaktë e idealeve të zbërdhylta të partisë monstër në pushtet.
Duhet thënë se, deri në vitin e mbrapshtë 1944, kur në Shqipëri vendin e çizmeve naziste e zunë ca njerëz të hurit e të litarit, që u bënë madje ministra e gjeneralë pa kurrfarë kulture e dije, kënga nuk ishte përçudnuar asi soji e asi fare, siç do të shihej më pas në hapësirën e përgjakur të një gjysëm shekulli. Deri atëhere nuk ishte shfaqur me atë lloj servilizmi publik, duke u thurrur ditirambe atyre që i kishin duart e ndërgjegjen të përgjakur.
Pra kënga, që shpreh gjendjen shpirtërore të njeriut, ende nuk ishte përdhosur e zhgërryer nëpër skena neveritëse reverancash të pafund për tiranin e oborrin e tij, ku levrinin hienat, siç u bë në hapësirën e errët historike 1944-1991. Në këtë epokë të zezë me njolla gjaku, kënga shprehte estetizimin e së keqes, madje edhe ato pak këngë lirike që kishin kurajon të shfaqeshin, si ta zemë motivi i ardhjes së pranverës që " nuk e besova", të Pjetër Gacit, kënduar plot emocion nga Tonin Tërshana, edhe pse mori çmim të parë, në festivalin e 11-të, u zhduk nga faqja e dhèut, sikur të mos kishte ekzistuar kurrë. E kjo, sepse në të nuk kishte barut, nuk kish këpucë me gozhda, nuk kishte kapota ushtarake, nuk kishte pushkë e fishekë, me të cilat vrisnim njeri-tjetrin, nuk kishte gjak e djersë e gjokse proletare në horizonte të përflakura.
Ndërkohë lirika me pak guxim naiv, mbijetonte në shtratin e këngës popullore e cila, megjithëse në aparencë përkrahej nga autokratët, në të vërtetë që lënë në një gjendje të mjeruar. Asaj i ishte vënë karantinë, pra, mund të ruante ekzistencën vetëm në zona të veçuara, brenda vathës, brenda shtrungës dhe atje, me gjysëm mushkërie mezi merrte frymë. Krijuesit e saj ishin pasionant, por nuk kishin kulturën e duhur muzikore. Ata vinin në evidencë nga aparatçikët vetëm kur shpallte fushata partia, kur nisnin aksionet apo duheshin të mbusheshin skenat e festivaleve folklorike kombëtare. Kështu që paralelisht në një garë të pabarabartë për nga trajtimi dhe niveli, viheshin kënga e muzikës së lehtë, ku krijonin tërë muzikantët e shkolluar dhe, në anën tjetër, empirikët të cilët nuk e nxirrnin dot këngën popullore nga shtrati i vjetër, nga format statike të kohëve të shkuara, aq sa shpesh melodive të vjetra u viheshin tekste të reja ilustrative si "70-të vjet mbushe këtë ditë, 70-të shekuj na ke rrit", treva e Shkodrës, apo "mprehja e shpatës" në rrethinat e Lezhës, ndërsa labërishtja ishte bërë si historia e partisë në vargje.
Në pamje të jashtme të dukej se folklori lulëzonte, propoganda buçiste për këtë, mirëpo ndodhte po ai fenomen që përjetonte fshati shqiptar, në propogandë - fusha të blerta, kanale vaditëse, dritë elektrike, por varfëria brenda familjeve ishte e tejskajshme dhe pak gjëra kishin ndryshuar në jetën ekonomike të fshatarëve gjatë një shekulli.
Greqia në vitet 30-të kishte edhe ajo atë natyrë të këngës së lehtë, të ndarë si me thikë nga këngët që krijonte populli, por duke qenë se krijuesit kishin më shumë sukses me këngët e frymës popullore, kompozitorët më të mirë, të cilëve kurrkush nuk u impononte as stil e as tekst, as temë e as ide, nisën të krijonin me atë frymë, duke hequr dorë thuaj krejt prej natyrës së këngëve tip romance, bel kanto, të cilat mund të degjohen edhe sot e kësaj dite në filmat e vjetër grek me temën e Luftës së Dytë Botërore. Në Greqi tashmë është krijuar një traditë e re, ku nuk gjen kufinj shumë të dallueshëm( përveç rembetiko) në mes të këngës popullore dhe asaj të kultivuar. Kompozitorët në një fare mase sakrifikuan, por krijuan vlera të mëdha duke i dhënë këngës greke të unisuar tashmë, një origjinalitet që bie në sy në tërë Europën. Ndërsa krijuesit tanë, në pikpamje kompozicionale, nëpër vite krijuan një hendek aq të madh në mes të dy këtyre fushave të krijimtarisë sa fryma e këngëve, ritmi, melodia, gjithnjë largohej prej asaj që kishte një përhapje të gjerë në popull, madje larg edhe prej këngëve qytetare si ato shkodrane, jare, apo korçare, serenatat. Tendenca e kompozitorëve të vjetër apo të rinj( me përjashtim të Agim Krajkës apo ndonjë tjetri që kërkonin e eksperimentonin guximshëm me ritmin) ishte për krijime në stilin e përtej detit, që edhe vetë kishte mbetur shumë pas në raport me këngët moderne ku hynte e frynte ritmi që po bëhej mbreti i botës muzikore, paçka se bel kanto kurrë nuk vdes sepse është këngë me ndjesi të thella shpirtërore. Kënga e muzikës së lehtë në Shqiperinë e asaj kohe konsiderohej aksion kombëtar e veprimtari shtetërore, orkestrohej me një formacion stërmadh, angazhohej tërë orkestra simfonike e radios ku merrnin pjesë me dhjetra instrumente, një gjigandomani që sillte një uniformitet, ku tingujt e zërat e këngëtarëve zgjateshin paralel si dy shinat e hekurudhës, kryesisht me zë koke. Kush bërtiste me shumë ( komunista lule) ishte këngëtari më i suksesshëm( dueti Hysni Zela e Zeliha Sina u a kalonte të gjithëve), e...duartrokiteshin nga udhëheqja në natën e fundit. Ndërkohë që muzika popullore punonte me pak instrumenta, por shpesh me gjetje mjaft të bukura, mirëpo ata i krijonin njerëz të apasionuar por modestë në fushën e njohjeve muzikore, çfarë do ta bënte këtë tip kënge herë - herë arkaike, me tendencë për tu interpretuar e vetizoluar nëpër dasma fshati.
* * *
Repertori i muzikës së lehtë ka në të vërtetë jo me qindra, por me mijëra e mijëra këngë, pafund, po pak prej tyre kanë jetë, mbahen ende me sforco prej nostalgjive të vjetra, që lidhet me jetën tonë, mbresat personale e jo prej vlerave të tyre reale. Brezi i ri as do t’ia dijë për ‘to, çfarë tregon se koha është e pamëshirshme për ata që e toleruan artin dhe e shitën shpirtin nëpër zgafellat e sundimtarëve të paskrupullt që i mori edhe ata lumi i historisë si trungje të kalbura.
Përsa i përket interpretuesve, mund të thuhet se ata gjithnjë e kanë kërkuar suksesin tek kënga. Suksese edhe kane patur, tradita tashmë ka disa figura të mëdha, emra të tillë si Vaçe Zela dhe Nexhmije Pagarusha mbeten të pavdekshëm. Madje, kjo e fundit kujtohet për mrekullinë që solli duke e ngritur në piedestalin e merituar këngën lirike popullore. Gjithashtu ajo çfarë dha Mentor Xhemali me këngën madhështore të Pjetër Gacit "Për ty Atdhe" nuk ka mort sa të ketë Shqipëri e shqiptare në faqe të dheut. Por për shumicën e këngëtarëve te atyre kohëve sukseset i takojnë një segmenti historik, janë bërë shpejt të tejkaluara, këngë me grurë, me kombajna, me xhaketa me plumba, me shtamba ku i jepet ujë partizanëve( po kurrsesi ballistëve të cilët mbeten pa këngë, pa shtamba e pa ujë), me petrita e me komisarë drite, këngë për heroinën që u bë e tillë në sajë të rrëpirave të dhèut, që e zunë përposhtë dhe për ironi (tragjike), duke dashur ta nxirrnin, vullnetarët me shall aksionist e vranë me lopata. Ç'faj kanë këngëtarët, mund të thuhet. Natyrisht, as këngëtarët e as kompozitorët nuk kishin faj, ishte sistemi që e ushqente servilizmin e mediokrritetin dhe çdo tentative për ndryshim e mbyste. Por veç ka edhe diçka që duhet vënë në dukje, gjigandomania për të cilën folëm më lart. Për një kengë, kompozitori që kish emër e përkëdhelej nga regjimi, kërkonte të angazhohej një orkestër simfonike, që në kushtet e zhvillimit të këngës në botë është e paimagjinueshme. Bitellsat çuditën botën me katër zëra e katër instrumenta që i përdornin vetë ata, ndërkohë që për një këngë mediokrre në Tiranë angazhohej, veç orkestrës së madhe edhe trupa korale me rreth 100 vetë si në koncertet masive të gardistëve të kuq në sheshin Teniamen të Pekinit. Rezultantja historike dihet tashmë, këngët e bitëllsave mbetën e i admiron gjithë bota edhe sot e kësaj dite, këngët tona u harruan bashkë me emrat e kompozitorëve e të këngëtarëve, siç thamë, kujtohen prej disa nostalgjikëve që u ka ngecur ora në pentagramet e shekullit tjetër me pezhishka merimange.
* * *
Sot kënga ka ndryshuar, sigurisht, por tendenca e orkestimeve të mëdha ndihet ende në çdo festival. Vazhdon gjigandomania si rudiment i sockulturës së dikurshme me mendimin se masiviteti krijon përshtypje e vlerë, kur arti i madh mund të qëndrojë edhe në një kitarrë e në një grup mandolinash. Megjithse ka disa tentativa sporadike për t‘i afruar këngët popullore dhe ato të kultivuara, të ashtquajtur muzikë e lehtë( e lehtë e rëndë, gomari i mban - tha fshatari), ende vazhdon të ekzistojë në mes tyre hendek si luftë klasash. Gjithësesi vazhdon të veprohet shumë keq me këngën e kultivuar, që kerkon e shfaqet si këngë elite, duke u larguar prej trojeve shqiptare drejt brigjeve te Italisë. Ca thonë kuturiset edhe nëpër brigje të tjera, duke i kthyer krahët traditës. E kjo tradite, nuk ka rendësi në është çifteli veriu apo apo polifoni jugu a diç tjetër. Fjala është tek fryma e shpirti i saj, përpjekja për t’i afruar e shkrirë tek njera - tjetra duke marrë prej secilës çfarë është më e mirë e më e bukur. Jo skematizëm e bashkim mekanik si tek xhinxhilet që mbushin disqet e vulgarizojnë shijet, por art i vërtetë. Se, fjala bie, si u arrit që një kompleks europian në vitin 1991 të gjente frymëzin nga një këngë matjanë, duke e përdorur atë në një sfond e duke e shkrirë harmonishëm me një ritëm instrumental modern, kur kjo këngë ne Shqipëri thuaj që harruar. E kam sjellë këtë shembull edhe më parë në esenë "Perla në gjerdan". Po ashtu Eda Zari në një vend të Europës krijon mrekullira mbi tabanin e këngëve të jugut, kryesisht Permetit. E pra është fort moderne ajo, më moderne se sa dhjetra e dhjetra grupe e instrumentistë që jetojnë e zhvillojnë veprimtarine në Tiranë e kanë mbetur po aty ku ishin, pa dalë dot nga rrethi vicioz ku është futur kënga e muzikës së lehtë prej gjysëm shekulli. Këngëtarja Aurela Gaçe, të cilën do ta marr si shembull, do të thosha se ka një potencial të mrekullueshëm, ka zë, ka forcë, ka shpirt, di të transmetojë ndjenja, di të intonojë publikun e ta rrëmbej atë. Ajo ka një repertor të gjerë dhe karrierë të gjatë e të sukseseshme. Por arritjet e saj nuk i dalloj të jenë më të spikatura në muzikën e lehtë, siç i thonë, për faktin se krijimet e kompozitorëve nuk i përgjigjen nivelit të këngëtares. Por ama, në koncertet e drejtëpërdrejta, në disqet e shumta që kam dëgjuar, Aurela Gaçe shfaqet brilante në interpretimin e këngëve me frymë popullore, më saktë të këngëve popullore të përpunuara në versione moderne, apo të krijuara në atë fryme. Mjafton të kujtoj se ajo e ka kënduar këngën "Më ka shkue mendja me u fejue" , sa është pëlqyer e ka korrur duartrokitje të zjarrta, madje edhe prej të rinjve shqiptaro-amerikanë, të cilët janë edukuar me frymën e këngës amerikane që ka sukses e përhapje në të gjithë botën. Aurela në interpretimin e asaj kange( e jo vetëm të asaj por edhe të këngëve të jugut të Shqipërisë) ban me u turpnue çdo këngëtar nga ata që pretendojnë se i këndojnë ma mirë se kurrkush kangët popullore shkodrane. I shkreti Bujar Qamili, edhe pse shkodran, ka hyrë në rutinën e ahengxhijve, e ka vulgarizue aq keq e aq turpshëm kangën qytetare shkodrane, sa tani thonë se ato çdo gjë mund të jenë, po jo shkodrane...Cigane dasmash ndoshta po, aty ku këndohet me mish e raki e ku zë i parë janë sarahoshat e njerëzit me kulturë të cungët.
* * *
Eshtë për të ardhur keq që kënga shqiptare ende nuk ka fytyrën e saj, origjinalitetin e saj, që ta dëgjosh në çdo vend të botës edhe si melodi, e të huajt ta njohin e të thonë "Albania". Një gjetje e madhe me një prerje të artë, ku bashkoheshin tradita e këngës shkodrane me muzikën e lehtë të krijuar ka qenë dikur krijimi "Lule bore", e kompozitorit të ndjerë Simon Gjoni, por që më pas nuk u ndoq në atë lartësi e kualitet artistik prej kurrkujt në muzikën e lehtë.
Jemi ende tepër larg asaj kohe, kohës së këngës që të mbajë individualitetin e kombit, siç e kanë italianët, francezët, grekët e të tjerë, por padyshim ajo kohë do të vijë. Tani për tani që jemi ende larg, rokanisemi me avazet tona duke i ba qefin vedit nën fjalorin megaloman "kangët tona ma të bukurat në botë". Po fundja çfarë është ndonjë gjë në Shqipëri që të mos jetë ...më e bukura në botë?!
Nga libri "Bukuri shkodrane"
Boston 2007
