KERTHIZA APO JATAGANI
Kujdes! Që në themele të mos hyjë baltë Kaurri...
KAMBER II-të, Vargje Osmanike
KAMBER II-të, Vargje Osmanike
Nga Kolec TRABOINI
1. Themeluesi
Duke parë zellin e
madh, me të cilin po rimëkëmbet tërë historia, si dhe dalja e mjaft figurave të
shuara e të harruara edhe ne po përpiqemi të sjellim një ndihmesë, në
mbështetje të studimit të letërshkruesit Skënder Jasa, botuar në «K.J.»
datë11.05.1994, mbi origjinën e Tiranës, rrënjët e saj historike që u lidhkan
me bollëk dhe me fije të pazgjidheshme me trungun e perandorisë osmane dhe
asnjë fije me Marin Barletin, jetëshkruesin e Gjergj Kastriotit, heroit të
Shqiptarëve, që u vuri turqëve shtegun tek thana. E pra ky Barlet (Ah, të mos
ishte prift!), e përmend i pari, në historinë e letërsinë e shkruar të
Shqipërisë, emrin e Tiranës. Aferim e paç ymër të gjatë Skënder Efendi (Jasa),
se kështu ti na e nderon vatanin. Për të mbeshtetur, që të mos çahet kazani në
sy të botës, po të sjellim studimin tonë mbi të paharruarin themelues, të
ndriturin Sulejman Pashë Kurrkushi, që me izën e vetë Sulltan Salepit të 13,
hodhi themelet e një qyteti perandorak në zemër të Europës, për inat të kaurrve
të gjithë botës.
2. Me kallam e me ferman
Deri nĂ« çastin qĂ« marrim kallamin pĂ«r tĂ« shkruar pĂ«r vulehumburin Sulejman PashĂ« Kurrkushi, pĂ«r SulĂ«n pra, kurrkush nuk mori mundimin tĂ« hedhĂ« njĂ« bishtuk dritĂ« mbi kĂ«tĂ« rrepirĂ« tĂ« historisĂ« sonĂ«. KĂ«to male (edhe kodra) e rritĂ«n SulĂ«n me qumĂ«shtin e zanave, mĂ« pas ai i mbĂ«shtetur nĂ« traditĂ«n popullore, shumĂ« sisĂ« kishte pĂ«r tĂ« pirĂ«, por mbi tĂ« gjitha atij do ti pĂ«lqente sisa e turkeshĂ«s Aishe... Por tĂ« mos ngutemi, tĂ« tatĂ«pjetat e historisĂ« janĂ« tĂ« mundimĂ«shme, prandaj i duhet rĂ«nĂ« anĂ«s e pas anĂ«s. Termat e historiografisĂ« sĂ« kalur ? HistorinĂ« e bĂ«n populli." apo tĂ« sotmit, âHistorinĂ« e bĂ«jnĂ« historianĂ«tâ, nuk i marrin nĂ« konsideratĂ«, po nisemi nĂ« bazĂ« tĂ« parimit principial â HistorinĂ« e kanĂ« herĂ« e do ta bejnĂ« SulejmanĂ«tâ, SulejmanĂ«t qĂ« nxorrĂ«n emrin e adashit tĂ« tyre nga greminat e historisĂ« dhe e vunĂ«, faqe me nder, nĂ« njĂ« shesh nĂ« ballĂ« tĂ« TiranĂ«s (diku pranĂ« gropĂ«s sĂ« Hajdin SejdisĂ«). KĂ«shtu historianĂ«t vunĂ« nĂ« vend nderin e vet dhe njĂ« ditĂ« nĂ«ntori me shi tĂ« vitit 93, shpĂ«tuan dhe tĂ« ziun Sulejman nga 300 vjet vetmi.
3. Kërkime në qorrsokak
Heroi ynĂ« Sulejmani nĂ« figuracionin popullor njihet me shprehjen poetike âMu tek pusi i Sulejmanitâ. Pra del se ka pasur pronĂ« tĂ« tij tĂ« trashegueshme, pĂ«r tĂ« cilat sot i takon tĂ« marrĂ« letĂ«r me vlerĂ«. Por, as pse ja vunĂ« pusit emrin e tij, as hollĂ«si tĂ« tjera biografike nuk dihen. As emri i babait, i nĂ«nĂ«s , as gjyshe, e sa pĂ«r motĂ«r e vĂ«lla nuk bĂ«het fjalĂ«. MirĂ«po, pikĂ«risht nĂ« hapĂ«sirĂ«n qĂ« quhej TiranĂ«, diku pranĂ« Saukut, gjendej dhe njĂ« kodĂ«r e vjetĂ«r qĂ« quhej Kodra e Kopilit. Duhet menduar, duhet hulumtuar, se, a kishte fare lidhje Kodra e Kopilit me Pusin e Sulejmanit. Sepse SulĂ«s sĂ« shkretĂ«, duke mos iu gjetur kurrkush afĂ«r si sfond historik, i mbeti veç onomati pashĂ«, dhe me kĂ«tĂ« emĂ«r nĂ« kurriz ngjiti tĂ« pĂ«rpjetat e historisĂ« plot lavdi.
4. Hani me dy porta
TĂ« dhĂ«nat e padhĂ«na thonĂ« se Sula, para se tĂ« bĂ«hej pashĂ«, ishte njĂ« zabit azgan, dy metĂ«r i gjatĂ«, e shkonte e vinte me araba pas atyre qĂ« mernin taksĂ« e vergji pĂ«r Sulltanin. BĂ«ri punĂ« tĂ« ndershme, mblodhi lira e mezhida me bollĂ«k, mblodhi dhe djem pĂ«r tâi çuar nĂ« Arabistan si jeniçer tĂ« Sulltanit. Kush sâe dĂ«gjoi SulĂ«n shkoi nĂ« degĂ« tĂ« rrapit, kush e dĂ«gjoi la kockat nĂ« Jemen. Zgjidh e merr!
Sulejmani bëri përpara deri në Oborr dhe një ditë u gdhi pasha. I vuri punët mbarë, mblodhi ushtri të madhe në Petrelë dhe me force zboi gjithë fshatarët nga Fush e Tiranës. Ngriti fushimin ushtarak dhe aty ku sot është shatrivani i Tiranës, vendosi shtatoren e vet. Dy fjalë tha Sulejman Pasha, para asqerëve të vet:
1. Këtu do të ngre një Han.
2. Ky Han do të hyje në histori me emrin Hani i Sulejmanit.
2. Ky Han do të hyje në histori me emrin Hani i Sulejmanit.
Mori izën nga Sulltani, i cili
bashkë me fermanin i çoi dhe dhjetë turkesha të ëmbla, të cilat ishin çengijet
më të bukura të perandorisë, e që Sula i sistemoi në Hanin e vet me dy porta.
5. Sulejmani dhe divani
GjatĂ« hulumtimeve nĂ« arkivat e oborrit perandorak ku gjenden spiunimet e Taksirat Qelepirxhiut, del ne pah fakti se, e para femĂ«r qĂ« u fut ne dhomĂ«n e posaçme tĂ« SulĂ«s, nĂ« mes sĂ« cilĂ«s ishte vendosur njĂ« nargjyle dhe njĂ« divan, ishte Aishe Hanemi, turkeshe e Ă«mbĂ«l, kumbull fare, e cila pasi i tĂ«rboi tĂ«rĂ« oficerĂ«t e gardĂ«s, u bĂ« shkak tĂ« thereshin me bajoneta dhe eunukĂ«t qĂ« ruanin haremin e Sulltanit; ky i fundit megjithĂ«se me dhimbje, e hoqi qafe, duke ia bĂ«rĂ« peshqesh shĂ«rbĂ«torit besnik Sulejman PashĂ« Kurrkushit, qĂ« po hidhte themelet e njĂ« qyteti tĂ« ri perandorak nĂ« perĂ«ndim dhe kishte nevojĂ« pĂ«r femra pjellore. KĂ«shtu e keqja apo e mira (kĂ«tĂ« historianĂ«t nuk e spjegojnĂ«) mbeti nĂ« derĂ«n e Sulejmanit, i cili ra nĂ« njĂ« dashuri magjike pas tuleve tĂ« AishesĂ«. U ndez, u pĂ«rvĂ«lua, u shkretua. Historia botĂ«rore dhe vetĂ« arti klasik njohin çiftĂ«zime ideale, qĂ« nuk ndahen as nĂ« shtĂ«pi, as nĂ« varr e as nĂ« histori. QĂ«llimi i studimit Ă«shtĂ« qĂ«, duke zbuluar vlerat e kĂ«saj dashurie dramatike, tĂ« bĂ«het e mundur qĂ« edhe emri i AishesĂ« tĂ« pĂ«rjetĂ«sohet nĂ« historinĂ« e ShqiperisĂ« dhe njĂ« rruge, qĂ« del tek Sheshi i Sulejmanit, tâi vihet emri i saj. KĂ«shtu qĂ«, ashtu siç ishin bashkĂ« nĂ« han e nĂ« divan, tĂ« jenĂ« pĂ«rjetĂ«sisht edhe nĂ« memorien e banorĂ«ve tĂ« kryeqytetit tĂ« arnautĂ«ve. Nga ana tjetĂ«r, do tĂ« bĂ«het e njohur nĂ« rrethet intelektuale, brenda e jashtĂ« vendit, se ashtu si Eva e Adami u bĂ«nĂ« krijues tĂ« njeriut, Aishja e Sulejmani u bĂ«nĂ« krijues tĂ« njĂ« kryeqyteti.Nga pikpamja estetike dhe emocionale, krahas EvĂ«s e Adamit mitologjik, tĂ« Romeos e ZhuljetĂ«s romantike do tĂ« kemi dhe çiftĂ«zimin e ri Sulejman e Aishe shqiptaro-osmanike.
6. Lavdia dhe krevati
NĂ« fushĂ« tĂ« historiografise dy çeshtje mbeten akoma pa u zgjidhur. E para, pse Sula e fsheh emrin e AishesĂ«, mos vallĂ« pĂ«r tĂ« mos ndarĂ« peshĂ«n pĂ«r krijimin e njĂ« qyteti, megjithĂ«se ajo e shkretĂ« e ndjente pothuaj çdo natĂ« peshĂ«n e tij sa i thyheshin kockat. Merre me, mend, kur kĂ«nga popullore e Zall Bastarit thotĂ«: â180 kile burrĂ«, nga mendja s' u poqe kurrĂ«â. Ăeshtja e dytĂ« specifike Ă«shtĂ« karakteri i SulĂ«s, si i trajtonte ai gratĂ« e haremit, nĂ« mĂ«nyrĂ« humane( kĂ«tu ata tĂ« Albanian Human Rights bĂ«jnĂ« shumĂ« kujdes) d.m.th. nga cili parim nisej, nga ai socialist, mbani rradhĂ« se ka pĂ«r tĂ« gjithĂ«, apo ai kapitalist, ujku i fortĂ« çan gjithĂ« kopenĂ«. KurrfarĂ« konkluzioni historik nuk mund tĂ« definohet pa zgjidhur kĂ«tĂ« enigmĂ« tĂ« historisĂ«.
7. Sula në bronx - Aishja në vargje
Kështu sheshit emri ju vu e historia u rishkrua. Por ideja e një skulptori të çmendur që bustin e Sulës derdhur në bronx ta vinin në mes të sheshit, u kundërshtua rreptë nga zyrtarët. Jo e madhe për zgjidhje kompozicionale,- Sula i derdhur në bronx në mes të sheshit, rri në kanape e thith nargjylen me vështrin të humbur diku... à 'janë këta heroj të pergjumur?! Kështu në mënyrë të vetvetishme u poq mendimi që përpara tij duhet vendosur busti i Aishesë në një vallëzim çengijesh. Kështu veshtrimi i Sulës do të ishte i motivuar, i menduar... Ah, moj Aishe, sa e bukur je, apo diçka tjetër.
U shkruan edhe vargjet qĂ« do tâi viheshin si diçiturĂ« çiftĂ«zimit skulptural.
Sulejman o xhan, o
Sulejman
Aishe me ferexhe, o Aishe
E shkritë jetën që të dy në divan,
Aishe me ferexhe, o Aishe
E shkritë jetën që të dy në divan,
Mor, aman.
Tek mendonit e punonit
për Atdhe.
Bërthama e kësaj
filosofie erotike, që duke bërë dashuri ne i shërbejmë Atdheut, u duk si një
zgjidhje racionale dhe për këtë ra dakort dhe presidenca.
8. KĂ«rthiza dhe politika
NĂ« kĂ«tĂ« konkluzion arriti ekipi i lartĂ« studimor ku pĂ«rfshiheshin historianĂ«, funksionarĂ«, poetĂ« dhe bashkfshatarĂ« tĂ« Sules, tĂ« cilĂ«t sugjeruan qĂ« Aishja tĂ« realizohej lakuriq nga kĂ«rthiza e sipĂ«r pĂ«r tĂ« qenĂ« shprehĂ«se e epokĂ«s bashkĂ«ohore qĂ« po tejkalojmĂ«... Por, kĂ«rthiza e AishesĂ«, ashtu siç u bĂ« objekt sherri nĂ« haremin e sulltanit, shumĂ« shpejt u bĂ« si leshtĂ« e ArianĂ«s, mollĂ« sherri e dardhĂ« grindjesh nĂ« opinionin publik, qĂ« shkallĂ«- shkallĂ« do tĂ« pĂ«rhapej si epidemi e KĂ«rthizĂ«s (shtypi thotĂ« e KrizĂ«s). Grindje nĂ« rrugĂ«, nĂ« shtĂ«pitĂ«, nĂ« shkollat, nĂ« ndĂ«rmarrjet qĂ« s'punojnĂ«, nĂ« zyra politikanĂ«sh qĂ« merren me llogje, nĂ« zyra financierĂ«sh tĂ« korruptur, nĂ«npunĂ«s qĂ« marrin rushfet, nĂ« kokat boshe tĂ« diplomatĂ«ve, apo tĂ« deputetĂ«ve, tĂ« cilĂ«ve iu shkon goja lĂ«ng nĂ«pĂ«r seanca parlamentare kur kujtojnĂ« kĂ«rthizĂ«n e Ă«mbĂ«l tĂ« turkesheĂ«s. E ka qarĂ« nĂ« vargje edhe DritĂ«roi turkeshĂ«n. Pozita e Opozita janĂ« nĂ« njĂ« nga betejat me tĂ« ashpra. NĂ« qoftĂ« se pĂ«r probleme sociale a komunale mund tĂ« bien dakort, kur vjen puna tek kĂ«rthiza nuk lĂ«shojnĂ« pe, ngulin kĂ«mbĂ« si mushka, madje duke kĂ«rcĂ«nuar me zgjedhje tĂ« reja. Njera palĂ«, qĂ« Aishja tĂ« jetĂ« lakuriq nga kĂ«rthiza e lart, tjetra - nga kĂ«rthiza e poshtĂ«. NdĂ«rkohĂ« Sulejman Pash Kurrkushi nuk Ă«shtĂ« dakort me asnjerĂ«n palĂ«. Ai e do AishenĂ«, si nga kĂ«rthiza e lart ashtu edhe nga kĂ«rthiza e poshtĂ«, krejt tĂ« zhveshur. EshtĂ« shumĂ« modern nĂ« kĂ«tĂ« anĂ« Sula. Seksi Ă«shtĂ« bota! Por kush ia var teneqenĂ« atij. Ia mbyllĂ«n gojĂ«n shumĂ« shpejt, duke i kujtuar se i dhanĂ« mĂ« tepĂ«r se i takon, madje nĂ« kundershtim me ligjin pĂ«r moskthimin e tokave...e kun e mes tĂ« TiranĂ«s. Prandaj pa çâpa Sula i shkretĂ«, ngrysi vetullat e ra nĂ« mendime duke thithur nargjylen e tij. NdĂ«rkohe mendonte: âTĂ« mos ish kĂ«rthiza e Ă«mbĂ«l Aishes edhe emri im do tĂ« ishte shkuar e harruar!...â PĂ«r kĂ«tĂ« u bind mĂ« tepĂ«r kur dĂ«gjoi ca tĂ« rinj qĂ« lanĂ« takim tek lokali i ri "Dea" por i thanĂ« njeri tjetritâ Takohemi tek KĂ«rthiza e Aishesâ
9. Lavdi me panik nën sqetull
KĂ«shtu, ndĂ«rsa Sulejman Pash Kurrkushit po i kthenin krahĂ«t, peĂ«rdryshe, siç thanĂ« gazetat, lavdia e Aishes ngjitet lart e mĂ« lart duke zĂ«nĂ« faqet e para tĂ« gazetave me seks e pa seks qĂ« kanĂ« pushtuar sot Sheshin e Sulejmanit. Madje nĂ« njĂ« mbledhje tĂ« redaksisĂ« sĂ« gazetĂ«s âErosâ, botuesi i kishte thĂ«nĂ« me zĂ« tĂ« lartĂ« kryeredaktorit: âFotografinĂ« lakuriq nĂ« faqen nĂ« faqen e parĂ« me titull, âAishe, seks -bombĂ«!â
Te gjitha kĂ«to copĂ«za biografike tĂ« AishesĂ« na pelqejnĂ« ne burrave (pula e tjetrit) , mirĂ«po ca lajme tĂ« fundit nĂ« UrĂ«n e LanĂ«s po na trondisin. NjĂ« tubim grash e vajzash, qĂ« pĂ«rfundoi nĂ« njĂ« grevĂ« urie, doli me kĂ«rkesĂ«n âE duam SulĂ«n tĂ« zhveshurâ, âDuam seks si gjithĂ« Europaâ, e vuri opinionin gazetaresk nĂ« dilemĂ«, ndeĂ«rsa Sulejman PashĂ« Kurrkushit i futi tmerr e frikĂ«, sepse ec e mos u zhvish kur tĂ« urdhĂ«rojnĂ« gratĂ«. Dridhet Sula i shkretĂ« e u thotĂ« historianĂ«ve: âĂâmĂ« bĂ«tĂ«! ĂâmĂ« bĂ«tĂ«! E çfarĂ« me duhet mua lavdia bythjashtĂ« nĂ« sy tĂ« botĂ«s?â Aq mĂ« keq kur nĂ« njĂ« buzĂ«mbrĂ«mje dĂ«gjoi dy veta, veteranĂ« tĂ« luftrave mesa dukej, qq i thonin njeri-tjetrit: âKjo ndodh kur historia shkruhet me b...â ndĂ«rsa akoma mĂ« tej, njĂ« burrĂ« qĂ« po hante akullore evropiane, ia ktheu tĂ« dyve: âMos me çani... SulĂ«n!â. ĂfarĂ« donte tĂ« thonte ai me atĂ« fjalĂ«? NdĂ«rsa nĂ« mes tĂ« bulevardit, dy gra po flisin pĂ«r njĂ« tĂ« tretĂ«, qĂ« nxitonte e pispillosur: âShkon me i ba fresk Aishes!â
10. Enigma e madhe
ĂĂ«shtjet "Kush ia vuri?", "Si ia
vunë?" e "Pse ia vunë?", mendojmë se janë të kapercyera e nuk
përbëjnë më interes historik. Përpara historianëve të vjetër e të rinj,
-kopetentë e ipotente. Mbeten të shqyrtohen dy çeshtje, e para, Aishet apo
Sulat e bëjnë historinë (Kërthiza apo Jatagani?) dhe e dyta(këtu ka shumë
dilema historike), a është Kërthiza e Aishesë Qendra e Botës?! Ziejnë debatet,
shkruajnë gazetat, grinden deputetët, por kurkush nuk merr mundimin të pyesë të
zotin e punës, Sulën e shkretë, i cili rri si qyqar i menduar tek sheshi,
pranë Gropës së Ajdinit, thith nargjylen me vështrimin thellë në kërthizë! Por një zë i
brendshĂ«m vigjĂ«lues i thotĂ«: âSulĂ«, shtĂ«rngo ushkuret! Lavdia Ă«shtĂ« SidĂ«!â.
Parashtresa Ă«shtĂ« vetĂ«m njĂ« pjesĂ« e biografisĂ« sĂ« Sulejman Pash Kurrkushit, sepse bĂ«mat e SulĂ«s janĂ« aq tĂ« mĂ«dha e aq tĂ« ndrituara, sa duhen dhe kapituj tĂ« tjerĂ«, tĂ« cilat autori nuk do tâi lerĂ« tĂ« humbasin nĂ«pĂ«r skĂ«rkat e rrĂ«pirat e historisĂ«, por herĂ« me bishtuk e herĂ« me qiri, do tâi ndrisĂ«, do t'i pĂ«rshkruaj, e do t'i nxjerrĂ« nĂ« dritĂ« tĂ« diellit, faqe ( me nder) gjithĂ« botĂ«s.
Parashtresa Ă«shtĂ« vetĂ«m njĂ« pjesĂ« e biografisĂ« sĂ« Sulejman Pash Kurrkushit, sepse bĂ«mat e SulĂ«s janĂ« aq tĂ« mĂ«dha e aq tĂ« ndrituara, sa duhen dhe kapituj tĂ« tjerĂ«, tĂ« cilat autori nuk do tâi lerĂ« tĂ« humbasin nĂ«pĂ«r skĂ«rkat e rrĂ«pirat e historisĂ«, por herĂ« me bishtuk e herĂ« me qiri, do tâi ndrisĂ«, do t'i pĂ«rshkruaj, e do t'i nxjerrĂ« nĂ« dritĂ« tĂ« diellit, faqe ( me nder) gjithĂ« botĂ«s.
Nga libri ironik "Rapsodi ushtore", Athinë 1995